Άρες, μάρες και κατάρες: η μαγεία στον αρχαίο ελληνικό κόσμο

Στη Σοφία Καμενίδη, καλή φίλη και μάγισσα των λέξεων

«Καταγράφω το γάμο της Θέτιμας και του Διονυσοφώντα και όλων των άλλων γυναικών (μαζί του). Παραδίδω (τον κατάδεσμο) στο Μάκρωνα και τους δαίμονες. Κι αν ποτέ ξεδιπλώσω και διαβάσω πάλι αυτά τα λόγια, τότε μόνο να παντρευτεί ο Διονυσοφώντας, όχι νωρίτερα. Να μην πάρει άλλη γυναίκα εκτός από μένα. [...] Σας ικετεύω, προσφιλείς δαίμονες, δείξτε λύπηση για τη Φίλα, γιατί μ’ έχουν εγκαταλείψει όλοι κι είμαι έρημη». Αυτά περίπου λέει ένας κατάδεσμος του 4ου αι. π.Χ., που βρέθηκε στην Πέλλα, μια ερωτική κατάρα, φαινόμενο που ανθούσε στον αρχαίο κόσμο. Τέτοια μαγικά έχουν δεθεί διαχρονικά με τον ελληνικό πολιτισμό∙ στο σημερινό κείμενο θα περιπλανηθούμε στο χώρο της μαγείας ψηλαφώντας τα σημάδια της στο μύθο, την ιστορία, τη γλώσσα και τέχνη των αρχαίων Ελλήνων.

Η μυθολογία μας είναι γεμάτη από παραδείγματα μαγείας. Οι θεοί, αν και αθάνατοι κι αγέραστοι, είχαν ενίοτε την ανάγκη της. Στη ραψωδία Ξ της Ιλιάδας ο Όμηρος περιγράφει πως η Ήρα, που υποστήριζε τους Αχαιούς, δανείσθηκε από την Αφροδίτη τη ζώνη και τη μαγική της εσθήτα και μ’ αυτά ξελόγιασε το Δία, αυτός κοιμήθηκε χορτασμένος από έρωτα κι έτσι οι Αχαιοί ανέκαμψαν. Στη ραψωδία Κ της Οδυσσειας η Κίρκη προσφέρει στους συντρόφους του Οδυσσέα μια σούπα με κριθάρι, μέλι, κρασί και φρεσκοτριμμένο τυρί κι έπειτα τους μεταμορφώνει σε γουρούνια. Η συνταγή είναι ένα από τα πιο γνωστά αρχαία ελληνικά μαγικά φίλτρα. Όταν, όμως, επιχειρεί το ίδιο στον Οδυσσέα, αυτός έχει φάει μώλυ, ένα φυτό – αντίδοτο. Πρόκειται πιθανότατα για το στρυχνοειδές μανδραγόρας, που χρησιμοποιείται έως σήμερα στο Χόκγουώρντς από τον Χάρι Πότερ και την παρέα του.

Εκτός από την Κίρκη, ως μάγισσα δεσπόζει η Μήδεια, ανιψιά της Κίρκης. Ο Ιάσων την ξεγελά χάρη στην Αφροδίτη και τον μαγικό περιστρεφόμενο δίσκο της (ίυγξ). Κι η ίδια γνωρίζει, όμως, από φίλτρα που κοιμίζουν δράκους και ξόρκια και τελετές που ανασταίνουν νεκρούς και «δένουν» εχθρούς κι αγαπημένους. Ο Απολλόδωρος στα Αργοναυτικά και οι τραγικοί ποιητές αποδίδουν εύγλωττα τα αδιέξοδα της Μήδειας που οδηγούν στην καταστροφή.

Τι είναι, όμως, μαγεία; Η λέξη προέρχεται από την Περσία: Μάγοι λεγόταν η μία από τις 6 φυλές των Μήδων, που εμφανίσθηκαν στη Μ. Ασία την εποχή των Αχαιμενιδών. Ισχυρίζονταν ότι είναι απόγονοι των μάγων-ακολούθων του Ζωροάστρη. Κατά το ζωροαστρισμό, υπάρχουν αγαθά πνεύματα, των οποίων η επίκληση καλείται λευκή μαγεία και κακά πνεύματα, των οποίων η επίκληση είναι μαύρη μαγεία. Αντίθετα απ’ τους ζωροάστρες ιερείς, οι Μάγοι επικαλούνταν τα κακά πνεύματα και ιδίως τον Αριμάν, άρχοντα του σκότους. Αυτόν χρησιμοποιεί ο Robert Howard στις περιπέτειες του Κόναν του Βάρβαρου.

Η μαγεία στην Ελλάδα υπήρχε ήδη στη μυκηναϊκή εποχή ως μαγγανεία, φαρμακεία και θέλξις. Παράδειγμα της θέλξεως είναι το «ποτήρι του Νέστορα», ένα κύπελο που βρέθηκε στις Πιθηκούσες, πρώτη αποικία των Ελλήνων στη Δύση (σημ. Ischia) και χρονολογείται περί το 725π.Χ. Στη βάση του έχει μια απ’ τις αρχαιότερες επιγραφές στην ελληνική: «Είμαι το καλόπιοτο ποτήρι του Νέστορα∙ όποιος πιεί από τούτο το ποτήρι αμέσως θα τον καταλάβει ο πόθος της καλλιστέφανης Αφροδίτης»*. Κατά μια άποψη, πρόκειται για «επωδή», μια μαγική επίκληση για ακαταμάχητη ερωτική επιθυμία. Ίσως βρισκόμαστε εμπρός στο δισκοπότηρο του έρωτα, που αποδεικνύει ότι τα ομηρικά έπη (χρονολογούμενα 750-700π.Χ.) είχαν αμέσως μεγάλη απήχηση...

Από τον 6ο αι. π.Χ. και μετά τα μάγια παίρνουν συγκεκριμένη μορφή: τα βλέπουμε ως κατάδεσμους. Πρόκειται για ξόρκια δεσίματος του αντιπάλου στις επιχειρήσεις, τον έρωτα, τα αθλήματα, τα δικαστήρια. Ο καταρώμενος έπρεπε να γράψει την κατάρα (αρά) σε μια μολύβδινη πλάκα, να την απαγγείλει και, βάσει ενός τελετουργικού, να τη θάψει βαθιά στη γη. Συνήθως, την έθαβε σε τάφους αδικαίωτων νεκρών, τοποθετώντας την πάνω στο κεφάλι τους ή σε πηγάδια, που θεωρούνταν πύλες του Κάτω Κόσμου. Ο σκοπός ήταν να προκληθεί ο θυμός των νεκρών και των δαιμόνων, να «δεθεί» ο αντίπαλος και να μην μπορεί να μιλά, να κάνει έρωτα, να τρέξει στο στάδιο, να αγορεύσει. Σπανίως ο σκοπός ήταν ο θάνατος. Η πλάκα έπρεπε να είναι από μόλυβδο, μέταλλο του Κρόνου, θεού της βιαιότητας, μέταλλο που έλκει το κακό. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο μόλυβδος είναι πολύ τοξικός.

Η πλάκα έπρεπε να μείνει θαμμένη στο έδαφος για να «λειτουργήσει» το ξόρκι και να υποφέρει το θύμα∙ αν ξεθαβόταν κι έσπαγε, τα μάγια λύνονταν, το θύμα ήταν πλέον ελεύθερο. Πολλές φορές οι πλάκες είχαν καρφωμένο ένα καρφί ή συνοδευόταν από ένα αγαλματίδιο άνδρα ή γυναίκας με τα χέρια πισθάγκωνα και καρφωμένο με καρφιά, ενώ το όνομα του θύματος γραφόταν για να μη γίνει κανένα λάθος. Για να πετύχει η επίκληση, έπρεπε να ξέρεις το μυστικό όνομα του δαίμονα, αλλιώς δεν θα σε υπάκουε. Η γνώση αυτή ήταν απόδειξη δύναμης – σε όλες τις δυτικές μυθολογίες, το όνομα αποτελεί κλειδί που ξεκλειδώνει δυνάμεις. Από το όνομα του δαίμονα Αβράξας προέρχεται η αρχαία επίκληση Άμπρακατάμπρα, που όλοι έχουμε πει ως παιδιά.

Τι είναι, όμως, δαίμων; Προέρχεται από τη λέξη δαδάω, δαίνυμι = ο ορίζων τις τύχες του κόσμου. Κατά τις αρχαίες δοξασίες, ήταν πνεύματα, αγαθά και κακά, μεταξύ ανθρώπων και θεών, προσωποποιήσεις ηθικών δυνάμεων, που προστατεύουν. Ο υπέργειος κόσμος των δαιμόνων χωρίζεται σε 7 επίπεδα (7 μαγικός αριθμός), τους ουρανούς. Οι ισχυρότεροι κατοικούν στο έβδομο επίπεδο, γι’ αυτό όταν έχουμε δύναμη και ευτυχία λέμε ότι βρισκόμαστε «στον έβδομο ουρανό». Οι δαίμονες ήταν πνεύματα που ακολουθούσαν τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή και τον προστάτευαν στον ύπνο.

Με το πέρασμα των αιώνων, οι κατάρες έπρεπε να συνοδεύονται από μια ηθική δικαιολογία, για να ζητά κανείς τη βοήθεια των θεών. Σ’ έναν δικαστικό κατάδεσμο του 400 π.Χ. που βρέθηκε στην Αθήνα, ο αντίδικος κάποιου Πρώτου τον καταριέται να πάθει γιατί «είναι χαμένο κορμί». Άλλοι ζητούσαν βοήθεια, γιατί τους αδίκησαν και δεν δικαιώθηκαν στο δικαστήριο. Πλέον, η επιτυχία της κατάρας δεν εξαρτιόταν από τον αυτοματισμό της τελετής και της επίκλησης, αλλά από το δίκιο του καταρώμενου: αν είναι δίκαιη, η κατάρα θα πιάσει, αλλιώς θα περιφέρεται: «σαν την άδικη κατάρα».

Οι μολύβδινες πλάκες πολλές φορές αναρτώνταν σε ναούς και τάφους, για να διαβαστούν και να ενημερωθεί το θύμα ότι επίκειται η θεϊκή τιμωρία του. Διάσημη τέτοια κατάρα είναι αυτή του χριστιανού Σαβείνου (6ος αι. μ.Χ.) που βρέθηκε στην Αίγυπτο. Ζητεί από το Θεό να πάθουν η κόρη του και ο γαμπρός του διάφορα ... χριστιανικά, γιατί τον αδίκησαν. Το κοινό σ’ όλες αυτές τις κατάρες είναι ότι αυτό που πονά περισσότερο τους καταρώμενους είναι ότι οι άλλοι επιχαίρουν με τον πόνο τους, με τη σπίλωση της τιμής τους, κοροϊδία που δεν αποκαθίσταται δικαστικά.

Η αλλαγή επί το ηθικότερον φαίνεται και στις τελετουργίες των Ελευσινίων Μυστηρίων και του Ασκληπιείου, όπου ο πιστός καλείται σε καθαρμό σώματος και ψυχής πριν την είσοδο στο ναό. Αιώνες αργότερα στις βυζαντινές κρήνες θα γράφει: νίψονανομήματαμημόνανόψιν.

Εκτός από τις μαγικές πλάκες υπήρχαν και οι «φιλτροκατάδεσμοι», τα μαγικά φίλτρα. Από το διασωθέν ειδύλλιο του Θεόκριτου «Φαρμακεύτρια» μαθαίνουμε ότι απαραίτητα συστατικά ενός καλού μαγικού ερωτικού φίλτρου ήταν η δάφνη, τα πίτουρα (συμβόλιζαν την ερωτική διαβολή), το κερί, το ιππομανές φυτό (ουσία που προκαλούσε μανία στα άλογα) και ... η βρασμένη σαύρα.

Ποιες θεοτητες επικαλούνταν στην αρχαία Ελλάδα; Προφανώς, την Αφροδίτη για ερωτική μαγεία, ενώ τις θεότητες του Κάτω Κόσμου, τον Πλούτωνα,την Περσεφόνη, και το χθόνιο Ερμή για εκδίκηση. Πολλοί επικαλούνταν για προστασία πότε τη Σελήνη, πότε την Άρτεμη και πότε την Εκάτη, που στη συνείδηση του κόσμου έγιναν ένα. Στην αρχαιότητα, τα γυναικολογικά προβλήματα (αποβολές, αιμορραγίες) αποδίδονταν στις ξαφνικές κινήσεις της μήτρας. Οι γυναίκες επικαλούνταν (ακόμη και μέχρι τον 6ο αι. μ.Χ., κρυφά από την Εκκλησία) την Άρτεμη, προστάτιδα των επίτοκων, με την επίκληση «έλα μήτρα στον τόπο σου». Η φράση επιζεί ως τις μέρες μας, ελαφρώς παραλλαγμένη...

Απ’ όλες τις χθόνιες θεότητες, η πιο τρομακτική ήταν η Εκάτη. Απεικονίζεται συνήθως τρισώματη (συμβολίζει τη δυνατότητα μετάβασής της και στους 3 κόσμους, ουρανό, γη και κάτω κόσμο), με φίδια αντί για μαλλιά και στεφανωμένη με δρυόφυλλα. Κρατά στο ένα χέρι δάδα και στο άλλο ξίφος. Θεωρείτο η μεγαλύτερη φαρμακεύτρια, αυτή που ανακάλυψε το ακόνιτο, φυτό, απ’ όπου παράγονται ισχυρά δηλητήρια. Εμφανιζόταν στο λυκόφως συνοδεία δαιμόνων και προστάτευε τις θύρες των σπιτιών από το κακό. Οι επικλήσεις σ’ αυτήν είχαν αποτροπαϊκό χαρακτήρα, ενώ ίδιο χαρακτήρα είχαν οι θυσίες σκύλων προς τιμήν της και οι τροφές που άφηναν στους βωμούς έξω απ’ τα σπίτια ή σε τρίστρατα, γνωστά ως «δείπνα της Εκάτης». Στις Φέρες της Θεσσαλίας έχουν διασωθεί πλάκες που την αναφέρουν ως «Βριμώ» (αυτή που βρυχάται) και Εννοδία.

Αυτή είναι η μία όψη της αρχαιότητας. Η άλλη είναι η άνοδος της ιωνικής και της σωκρατικής φιλοσοφίας, ο ορθός λόγος, που αντιτάχθηκε στη μαγεία. Ο Ηράκλειτος μίλησε για πρώτη φορά σκωπτικά κατά των μαγισσών, ενώ ο Πλάτων δυσανασχετούσε με τους πωλητές φυλαχτών και φίλτρων, που είχαν το όνομα αγύρται. Η πιο σφοδρή κριτική, όμως, κατά της μαγείας προήλθε από έναν γιατρό. Ο Ιπποκράτης στο έργο του «Περί ιερής νούσου» καταφέρεται εναντίον όσων πιστεύουν ότι η επιληψία (ιερά νόσος) οφείλεται σε δαιμονισμό και συνεπώς πρέπει να αντιμετωπίζεται με μαγικές τελετές. Παραδόξως, τα επιχειρήματά του είναι θεολογικά: οι θεοί, λέει, είναι αγαθότατοι και σε απόσταση από τους θνητούς, ανίκανοι να εισβάλουν στο ανθρώπινο σώμα και να προκαλέσουν ψυχικές ασθένειες. Πρέπει να καταλάβουμε πως δουλεύει το σώμα για να γιατρέψουμε την ασθένεια. Οι πόλεις – κράτη τιμωρούσαν την άσκηση μαγείας με αποτέλεσμα τραυματισμό ή και θάνατο πολίτη. Η ποινή ήταν θάνατος ή εξορία.

Πόση ήταν λοιπόν η απήχηση της μαγείας στην αρχαιοελληνική κοινωνία; Μικρή ή μεγάλη, φαίνεται ότι αντανακλά τους φόβους για ό,τι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει ή να καταλάβει. Οι ανασφάλειες αυτές δεν είναι κάτι περίεργο ούτε καθαρά ελληνικό φαινόμενο. Η ελληνική διάσταση της μαγείας έγκειται σε δύο σημεία: πρώτον, στο ότι οι Έλληνες προσπάθησαν να εξηγήσουν το μαγικό φαινόμενο και να το υπαγάγουν σε μια διαδικασία με κανόνες. Δεύτερον, ότι με την επικράτηση του ορθού λόγου και του ανθρωπισμού, έθεσαν σε αμφισβήτηση τις δοξασίες τους, οδηγώντας την ανθρώπινη σκέψη σε ανώτερα επίπεδα.

*"Νέστορος [ε]ιμί εύποτ[ον] ποτέριον hος δ' αν τόδε πίεσι ποτέρι[ο] αυτίκα κενόν hίμερος hαιρέσει καλλιστέ[φα]νο Αφροδίτες"

Για την αρχαία ελληνική μαγεία ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Η μαγεία στην αρχαία Ελλάδα: Συλλογικός τόμος με κείμενα των Fritz Graf, Ιωάννη Πετρόπουλου, Άγγελου Χανιώτη, Αφροδίτης Αβαγιανού και Αναστασίας Βακαλούδη (Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών)
- Jane Ellen Harrison – Οι μυθολογικές όψεις του πεπρωμένου (Ιάμβλιχος)
- Jane Ellen Harrison – Αρχαίες ελληνικές γιορτές (Ιάμβλιχος)
- Paul Faure – H καθημερινή ζωή στις ελληνικές αποικίες (Παπαδήμας)
Η εικόνα: Το "ποτήρι του Νέστορα", μουσείο Villa Arbusto, Ischia.

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.