Η ξεχασμένη αξία του εγκλυκλοπαιδισμού: το παράδειγμα του Πλουτάρχου

Με την άνοδο του διαδικτύου και την αλματώδη εξέλιξη των μηχανών αναζήτησης οι εγκυκλοπαίδειες έχασαν τη αξία που είχαν για το μέσο άνθρωπο. Όσο προχωρεί η επιστήμη, τόσο αυξάνεται η σημασία της εξειδίκευσης κι αντίστοιχα η τάση πολλών να ασχολούνται μόνο με το αντικείμενό τους ή μεμονωμένα γνωστικά αντικείμενα αγνοώντας οτιδήποτε πέρα απ’ αυτά. Κι όμως ο εγκυκλοπαιδισμός έχει κατακτήσει ως πνευματική στάση μια περίοπτη θέση στην εξέλιξη του ατόμου και των κοινωνιών. Ο Πλούταρχος, στη ζωή του οποίου θα επικεντρωθούμε παρακάτω, είναι κορυφαίο παράδειγμα εγκυκλοπαιδιστή, που επηρέασε όχι μόνο τους συγχρόνους του, αλλά και συνολικά το δυτικό πολιτισμό ως ένα βαθμό.

Ο Πλούταρχος γεννήθηκε περί το 50μ.Χ. στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας. Καταγόταν από εύπορη και επιφανή οικογένεια της πόλης κι έλαβε πολύ καλή μόρφωση. Μετά τη Χαιρώνεια σπούδασε στην Ακαδημία στην Αθήνα, κοντά στο νεοπλατωνικό φιλόσοφο Αμμώνιο, που θαύμαζε. Έκανε διάφορα ταξίδια στην κυρίως Ελλάδα, στην Αλεξάνδρεια, αλλά και τη Ρώμη, όπου έκανε γνωριμίες με επιφανείς άνδρες του πνεύματος και Ρωμαίους αξιωματούχους. Ιδίως η φιλία του με το Σόσσιο Σενεκίωνα, 4 φορές ύπατο επί αυτοκράτορα Τραϊανού, του έδωσε μεγάλη ώθηση. Παντρεύτηκε την Τιμόξενα, μια εξαιρετική κι αφοσοιωμένη σύζυγο, με την οποία απέκτησε πέντε παιδιά, από τα οποία πέθαναν τρία σε νεαρή ηλικία.

Από πολύ νέος ανέλαβε διάφορες διπλωματικές αποστολές για λογαριασμό της Χαιρώνειας, τις οποίες έφερε εις πέρας, αποκτώντας κύρος. Μεγαλύτερος, ανέλαβε διάφορα δημόσια αξιώματα στην πόλη, καθώς και ιερέας του Απόλλωνα στο μαντείο των Δελφών σε μια εποχή που το μαντείο είχε περιπέσει σε παρακμή. Χρησιμοποίησε τις καλές του σχέσεις με τον αυτοκράτορα Αδριανό για το καλό του μαντείου, γι’ αυτό οι κάτοικοι των Δελφών του έστησαν μνημείο. Γέρος και γεμάτος τιμές, πέθανε λίγο μετά το 120μ.Χ. στη Χαιρώνεια, περιστοιχισμένος από συγγενείς και φίλους.

Γράφοντας όλη τη ζωή του, ο Πλούταρχος άφησε τεράστιο έργο, το οποίο οι φιλόλογοι χωρίζουν σε δύο μέρη: τους «Βίους», όπου βιογραφούνται επιφανείς Έλληνες και Ρωμαίοι πολιτικοί άνδρες κι ένα σύνολο από φιλοσοφικά, θεολογικά, πολιτικά και φιλολογικά έργα, που πήραν το γενικό τίτλο «Ηθικά». Σύμφωνα με τον αρχαίο κατάλογο των έργων του (γνωστό ως «του Λαμπρία»), έγραψε 227 έργα, από τα οποία σώζονται σήμερα 83, ενώ έχουν βρεθεί και 18 άλλα, που στην πλειοψηφία τους είναι δικά του, χωρίς να περιλαμβάνονται στον κατάλογο αυτό, καθώς και 15 άλλα σε εκτενή αποσπάσματα. Με άλλα λόγια, από τα συνολικά 260 έργα του Πλουτάρχου, τα 2/3 δεν έφτασαν ως τις μέρες μας κι επαφιέμεθα στους αρχαιολόγους και τους παπυρολόγους για να καλύψουμε το κενό.

Στο έργο του διαγράφεται ένας πνευματικός άνθρωπος με ποικίλα ενδιαφέροντα, ένας εγκυκλοπαιδιστής. Ως φιλοπερίεργος και φιλομαθής, ασχολήθηκε με πολλούς τομείς, αλλά κεντρικό ρόλο στη σκέψη του παίζουν τα ζητήματα της ηθικής. Όλα τα επιστημονικά και φιλοσοφικά δεδομένα στις πραγματείες αντιμετωπίζονται ως εργαλεία για την ηθική αναβάθιση του ανθρώπου. Πιστός πλατωνικός φιλόσοφος, πίστευε ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί• έτσι ίδρυσε στη Χαιρώνεια μια σχολή, όπου δίδασκε δωρεάν ηθική (την «τέχνη του βίου»), αλλά και φυσική, γεωμετρία, αστρονομία, ενώ την τιμητική τους είχαν οι κλασικοί ποιητές (Όμηρος, Ησίοδος, Πίνδαρος, κ.α.). Τα μαθήματα γίνονταν με μακρούς περιπάτους, αντιγράφοντας τους Περιπατητικούς φιλοσόφους ή σε μορφή συμποσίων.

Μιμούμενος τον Πλάτωνα, χρησιμοποιούσε μύθους για να μεταδώσει τις ιδέες του. Κάποιες φορές βάζει τους χαρακτήρες του να κάνουν ένα μεταφυσικό ταξίδι στο υπερπέραν ή να αναστηθούν από μια ακόλαστη ζωή σε μία ενάρετη• όλ’ αυτά δώδεκα ολόκληρους αιώνες πριν τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη.

Δεν εγκατέλειψε την πατρίδα του, παρά μόνο προσωρινά για ολιγόμηνα ταξιδια. Πίστευε ότι αν την εγκατέλειπε για την Αθήνα ή τη Ρώμη, η μικρή Χαιρώνεια θα γινόταν ακόμη μικρότερη. Ανέλαβε με προθυμία τα πιο ευτελή λειτουργήματα, όπως αυτό της τελεαρχίας, βάσει του οποίου έπρεπε να βγαίνει να μετρά τους δρόμους και να κάνει διάφορες αγγαρείες. Όταν τον ρωτούσαν γιατί το δέχεται, απαντούσε ότι κι ο μέγας Επαμεινώνδας είχε κάνει το ίδιο στη Θήβα λέγοντας «δεν δείχνει μόνο η εξουσία την αξία του άνδρα αλλά και ο άνδρας την αξία της εξουσίας».

Αν και αισθανόταν μεγάλη αγάπη για την ιδιαίτερη πατρίδα του, εντούτοις ο Πλούταρχος δεν ξεχώριζε τους Ρωμαίους κατακτητές από τους Έλληνες. Ζώντας στην εποχή ύψιστης ακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και με υψηλούς Ρωμαίους φίλους, πάσχιζε να δείξει στους μεν Ρωμαίους ότι οι Έλληνες δεν είναι γραικύλοι, στους δε Έλληνες οτι οι Ρωμαίοι δεν είναι βάρβαροι.

Αν και (νεο)πλατωνικός φιλόσοφος, ο Πλούταρχος δεν υποστήριξε με σθένος μια νέα φιλοσοφική θεωρία, απορρίπτοντας τις αντίθετες. Μετριοπαθής και διαλλακτικός όπως ήταν, άντλησε από όλες τις φιλοσοφικές σχολές εκτός από τους Επικούρειους, με τον ηδονισμό και την αθεϊα των οποίων διαφωνούσε. Προσπαθούσε να συμβιβάσει τις αντίθετες ιδέες, παίρνοντας στοιχεία από όλες.

Ούτε, όμως, και ιστορικός ήταν: δεν τον ενδιέφερε η επιστημονική έρευνα που οδηγεί σε ιστορικά πορίσματα, αλλά τα ηθικά διδάγματα, που εξάγονται από ιστορικά γεγονότα. Προς τιμήν του, βέβαια, ουδέποτε δήλωσε ιστορικός. Η συμβολή του στην ιστορική έρευνα έγκειται στο ότι επικεντρώνει την προσοχή του στην καθημερινή ζωή των ιστορικών προσώπων, που βιογραφεί, δίνοντάς μας πληροφορίες που δεν παραθέτει κανείς άλλος. Να ένα παράδειγμα: μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338π.Χ.) ο Μ. Αλέξανδρος έστησε τύμβο για τους πεσόντες Μακεδόνες δίπλα σε μια βελανιδιά στις όχθες του Βοιωτικού Κηφισού. Χάρη σ’ αυτήν την παρατήρηση του Πλουτάρχου ο αρχαιολόγος Γ. Σωτηριάδης εντόπισε τον τύμβο το 1903.

Η σημαντικότερη ίσως συμβολή του Πλούταρχου στην ελληνική γραμματεία είναι η συλλεκτική του μανία σε αρχαία ελληνικά κείμενα. Όπως είχε πολλά ενδιαφέροντα παραθέτει στα έργα του πληροφορίες, που δεν διέσωσε κανείς άλλος. Χωρίς τον Πλούταρχο π.χ. δύσκολα θα γνωρίζαμε σήμερα τους επικούς ποιητές Άρατο και Νίκανδρο, ενώ με αυτούσιες παραθέσεις ποιημάτων στα έργα του διέσωσε μια σειρά λυρικούς ποιητές (Αρχίλοχο, Τέρπανδρο, Σιμωνίδη, Ίβυκο, Ανακρέοντα, Στησίχορο), τους οποίους διαφορετικά θα γνωρίζαμε μόνο ως ονόματα.

Είμαστε τυχεροί που του άρεσε η αττική τραγωδία• είναι ο μοναδικός που διασώζει συγκεκριμένα αποσπάσματα από χαμένα δράματα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Δεν είμαστε το ίδιο τυχεροί με την αρχαία αττική κωμωδία, γιατί οι εκπρόσωποι της (κυρίως ο Αριστοφάνης) του φαίνονταν πολύ αθυρόστομοι. Πάλι καλά που του άρεσε η Νέα Κωμωδία κι έτσι μας διέσωσε στίχους από το Μένανδρο• τώρα, οι σύγχρονοι φιλόλογοι και παπυρολόγοι προσπαθούν στίχο στίχο ν’ ανασυνθέσουν τις κωμωδίες του.

Στη φιλομάθειά του οφείλουμε πολλά χωρία από τους προσωκρατικούς, ιδίως τον Παρμενίδη, τον Ηράκλειτο και τον Εμπεδοκλή, ενώ χάρη στη μετροπάθειά του έχουμε σήμερα 75 πολύτιμα χωρία του Επίκουρου, αν και διαφωνούσε μαζί του. Αριστοτέλης, Θεόφραστης, Χρύσιππος και λοιποί στωικοί, σκεπτικοί και κυνικοί παρελαύνουν στο μακρύ έργο του Πλουτάρχου, στην προσπάθειά του να συγκεράσει τη φιλοσοφική παραγωγή του ένδοξου παρελθόντος.

Τον ενδιέφερε το πρόβλημα της προέλευσης του κακού στον άνθρωπο• αν και το έβλεπε να θριαμβεύει συχνά έναντι του καλού, πίστευε ότι στο τέλος επικρατεί το καλό, γιατί ο Θεός είναι αγαθός. Πίστευε στην αθανασία της ψυχής και στο ότι ο άνθρωπος πρέπει να μιμηθεί το Θεό, που είναι το παράδειγμα κάθε καλού. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο Πλούταρχος ήταν πολύ συμπαθής στους χριστιανούς. Λέγεται δε ότι με το στόμα του Μ. Βασιλείου μιλά ο Πλούταρχος.

Η αγάπη του Πλουτάρχου για τον πολιτισμό των Ελλήνων μας χάρισε θησαυρούς λαογραφίας. Επιμένοντας σε λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, κατέγραψε εικόνες που εξηγούν τη διαδρομή ορισμένων εθίμων ως και σήμερα. Ένα παράδειγμα είναι η αρπαγή της νύφης σε Αθήνα (Θησέας) και Ρώμη (Ρωμύλος), το οποίο συναντάται και αλλού στην αρχαία Ελλάδα (π.χ. στη Σπάρτη) κι εξηγεί γιατί ο γαμπρός παίρνει στην αγκαλιά του τη νύφη και τη βάζει σηκωτή στο σπίτι. Μας μιλά επίσης για το ιερό φίδι φύλακα στο ιερό της Αθηνάς και τους «οικουρούς όφεις» που ενσωμάτωναν τις ψυχές των προγόνων και προστάτευαν το σπίτι. Η αντίληψη αυτή επιβιώνει στους αγροτικούς πληθυσμούς της σύγχρονης Ελλάδας: κανείς δε σκοτώνει το «κεραμιδόφιδο», είναι γρουσουζιά. Στην αρχαία Ελλάδα ένα μικρό παιδί πήγαινε από σπίτι σε σπίτι κουβαλώντας την ειρισιώνη και τραγουδούσε:

Ερχόμαστε στο σπίτι ενός πλούσιου νοικοκύρη
αφήστε τις πόρτες ανοιχτές, γιατί μπαίνει ο πλούτος και η χαρά
να’ ναι γεμάτα τα σταμνιά του και η σκάφη του ζυμώματος
ο γιός του σπιτιού να παντρευτεί και η κόρη να υφάνει ένα πανώριο υφαντό

Αν έχετε πει τα κάλαντα τελειώνοντας «σ’ αυτό το σπίτι που’ ρθαμε» όλα τούτα δεν σας είναι ξένα• είναι πανάρχαια.

Αυτός ο λαϊκός ηθικοφιλόσοφος κι εγκυκλοπαιδιστής κατόρθωσε με το έργο του και τον τρόπο που έζησε ν’ αφήσει ανεξίτηλο στίγμα στους επόμενους αιώνες. Χάρη στο γλαφυρό, θεατρικό ύφος γραφής του, ο Ραλφ Ουάλντο Έμερσον έγραψε ότι κάθε σελίδα του Πλουτάρχου είναι μια ξεχωριστή τραγωδία. Ο Ραμπελαί έβαλε χωρία του Πλούταρχου στον «Γαργαντούα» και ο Μονταίν ανέφερε τόσο συχνά τον Πλούταρχο στα δοκίμιά του, που τον αποκαλούσαν «δεύτερο Πλούταρχο». Έλληνες, Ρωμαίοι, χριστιανοί, Άραβες μιμήθηκαν τη φιλοσοφία του στα έργα τους, ενώ ο Γάλλος Λέων Μελάς έγραψε το «Μικρό Πλούταρχο», που γαλούχησε γενιές Ευρωπαίων.

Τι μένει, όμως, σήμερα από αυτή τη φωτεινή φιγούρα του παρηκμασμένου ελληνισμού της ρωμαϊκής εποχής; Ο Πλούταρχος είναι χρήσιμος σε αρχαιολόγους και φιλολόγους, γιατί τα παραθέματά κι οι αναλυτικές περιγραφές του βοηθούν να ανασυντεθούν κομματιασμένα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ή μη ταυτοποιημένα ευρήματα, ειδικά στη Βοιωτία. Είναι πολύτιμος για να γνωρίσουμε ή να καταλάβουμε το νόημα από πολλούς ελληνικούς μύθους. Πάνω απ’ όλα, όμως, είναι πολύτιμος σε όλους μας για να καταλάβουμε ότι πολλές από τις αξίες μας πηγάζουν από την πρακτικότητα της καθημερινής ζωής και γι’ αυτό μένουν αναλλοίωτες για πάνω από δύο χιλιετίες.

Για τη ζωή και το έργο του Πλούταρχου και για τη Χαιρώνεια ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Μ.Γ. Μερακλής – Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς (ΟΕΔΒ)
- Albin Lesky – Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (Κυριακίδης)
- Jacqueline de Romilly – Αρχαία ελληνική γραμματολογία (Καρδαμίτσα)
- Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας (λεύκωμα του Π. Μανιατόπουλου 2020)
Στην εικονα: προτομή του Πλούταρχου

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.