Αν και ο μέσος άνθρωπος μεριμνά καθημερινά για τις υποθέσεις του, ασχολούμενος με το παρόν και το μέλλον, διαχρονικά μια από τις μεγαλύτερες ανάγκες του είναι η εύρεση της αλήθειας για το παρελθόν. Το παρελθόν ασκεί ανυπέρβλητη γοητεία στον άνθρωπο, είτε σαν χρηστικό εργαλείο για τις δουλειές του είτε σαν ευκαιρία για ενδοσκόπηση. Στη διαδρομή των αιώνων οι φιλόσοφοι της ιστορίας ξιφούλκησαν για το κατά πόσο η ιστορία επαναλαμβάνεται και το κατά πόσο η ιστορική γνώση μπορεί να μας βοηθήσει στην κατανόηση του παρόντος και στην «πρόβλεψη» του μέλλοντος. Η ερμηνεία του παρελθόντος ξεκίνησε βασιζόμενη σε μύθους για να εξελιχθεί σε επιστήμη. Πολλοί έγραψαν για το παρελθόν∙ ο πρώτος που δικαιούται τον τίτλο του ιστορικού χάρη στη συστηματική και μεθοδική δουλειά του πάνω στα ιστορικά γεγονότα είναι ο Ηρόδοτος, τη ζωή και το έργο του οποίου θα προσπαθήσουμε να ξεδιπλώσουμε συνοπτικά στις επόμενες γραμμές.
Γεννημένος στην Αλικαρνασσό της Καρίας πιθανότατα το 484π.Χ., ο Ηρόδοτος ανήκε σε μια ευκατάστατη οικογένεια, με καλό όνομα στην πόλη, που είχε στις τάξεις της ανθρώπους του πνεύματος. Σε νεαρή ηλικία, κι αφού είχε ήδη αποκτήσει εξαιρετική μόρφωση, συμμετείχε σε μια αποτυχημένη εξέγερση κατά του τυράννου της πόλης, Λύγδαμι. Καταφεύγοντας στη Σάμο γλύτωσε τη ζωή του και μελέτησε την ιωνική διάλεκτο. Λίγο πριν το 454π.Χ. επέστρεψε στην πατρίδα του και πήρε μέρος στην επιτυχημένη αυτή τη φορά ανατροπή του Λύγδαμι. Κι όμως, δεν έμεινε για πολύ στην πόλη∙ άρχισε τα ταξίδια για να γνωρίσει τον κόσμο, επισκεπτόμενος τα περισσότερα μέρη της Ελλάδας και της Ιταλίας, τη Μ. Ασία, τον Πόντο και τη Μαύρη Θάλασσα, την Αίγυπτο και την Εγγύς Ανατολή, όπου ξεκινώντας από τα παράλια της Συρίας έφτασε στη Βαβυλώνα. Χάρη στα ταξίδια του συγκέντρωσε τεράστιο υλικό που αποτέλεσε τη βάση για το έργο του.
Το έργο του Ηρόδοτου είναι κατά βάση ιστορικό και αφορά τη σύγκρουση Ελλήνων και Περσών, που κορυφώθηκε με τους Περσικούς Πολέμους. Καλύπτει χρονικά μια περίοδο 80 ετών από τον Κροίσο ως τον Ξέρξη. Ο ιστορικός ξεκινά από την περιγραφή της ανόδου των Περσών και της ανάδειξής τους ως μεγάλης δύναμης και την αντίστοιχη ανάδυση των μεγάλων πόλεων – κρατών, ιδίως Αθήνας και Σπάρτης. Στο πλαίσιο αυτό παρελαύνουν μπροστά μας όλοι οι λαοί που υποτάχθηκαν στους Πέρσες, η ιστορία, τα ήθη και τα έθιμά τους.
Οι πηγές του Ηροδότου είναι πολλές: η βασικότερη ήταν η αυτοψία, όπου είχε αυτή τη δυνατότητα, στοιχείο που τον κάνει ξεχωριστό και άξιο μίμησης (ο Θουκυδίδης και ο Πολύβιος είναι δύο βασικοί μιμητές). Επισκέφτηκε επί τόπου τα πεδία των μαχών και μίλησε με αυτόπτες κι αυτήκοους μάρτυρες. Εκτός αυτού, μεταφέρει ανεξακρίβωτες διηγήσεις τρίτων, αλλά με επιφύλαξη. Γράφει χαρακτηριστικά: «Είμαι υποχρεωμένος να καταχωρίσω ό,τι ειπώθηκε, αλλά δεν είμαι υποχρεωμένος να το πιστέψω». Χρησιμοποιεί, όμως, και παλαιότερα έργα, σήμερα χαμένα. Τα έργα των λογογράφων (εθνογράφων και λαογράφων, με ψήγματα ιστορικότητας), όπως του Εκαταίου του Μιλήσιου (τον οποίο οι κακές γλώσσες έλεγαν ότι αντιγράφει) και του Ελλάνικου του Μυτιληναίου, πιθανόν μαζί με τα ιστορικά έργα του Διονύσιου από τη Μίλητο, του Ξάνθου του Λυδού και του Χάρωνα του Λαμψακηνού πρόσθεσαν στο οικοδόμημα. Εκτός αυτών, όμως, είχε πρόσβαση στα δημόσια αρχεία πολλών κρατών και στο μαντείο των Δελφών, ώστε να μεταφέρει αντίστοιχα δημόσια έγγραφα και χρησμούς αυτούσιους.
Παρόλη την πρωτοπορία του ως ιστορικός, όμως, ο Ηρόδοτος δέχθηκε διαχρονικά σφοδρή κριτική για την αξιοπιστία του, ήδη από την αρχαιότητα: ο Θουκυδίδης δεν του χαρίστηκε, ο δε Πλούταρχος μάλιστα έγραψε το «Περί της Ηροδότου κακοηθείας», το οποίο σώζεται ως σήμερα. Οι κατήγοροί του τον θεωρούν υπερβολικό στην καλύτερη και παραμυθά στη χειρότερη περίπτωση. Είναι όμως έτσι;
Είναι αλήθεια ότι ο Ηρόδοτος, κατά την περιγραφή των λαών της Ανατολής αναφέρει ορισμένα τερατολογικά στοιχεία, που ξενίζουν ακόμη και τον αναγνώστη της εποχής του. Επίσης, κατά την εξιστόρηση των Περσικών Πολέμων και όσων προηγήθηκαν (π.χ. των κατακτητικών πολέμων των Περσών) αναγάγει την αιτία ορισμένων γεγονότων σε θεϊκή επέμβαση, κάτι που δεν μπορούσαν να δεχθούν ορθολογιστές όπως ο Θουκυδίδης και μεταγενέστεροι ιστορικοί. Το γεγονός δε ότι για αρκετά περιστατικά είναι η μοναδική σωζόμενη πηγή γέμισε καχυποψία τους μεταγενέστερους, θεωρώντας πολλές φορές ότι υπερβάλλει.
Παρότι ο Ηρόδοτος έκανε εξαντλητική και φιλότιμη προσπάθεια κατά τη συλλογή των πηγών του, έκανε λάθη, πολλά από τα οποία οφείλονται στην κακή μετάφραση. Στα ταξίδια του έμαθε, σαν καλός τουρίστας, αρκετές λέξεις στα περσικά (όπως η λέξη παρασάγγη για τη μέτρηση χερσαίων αποστάσεων), στα σκυθικά, τα αιγυπτιακά (όπως οι λέξεις χάμψα = κροκόδειλος, baris = ποταμόπλοιο στο Νείλο), τα αραμαϊκά, καθώς και τη φράση «Μιλάτε ελληνικά;» σε πολλές γλώσσες της εποχής του. Είναι, όμως, γεγονός ότι δεν μπορούσε να επαληθεύσει τις μεταφράσεις των αλλόγλωσσων κι έτσι έγραψε αυτό που πίστευε ορθότερο: δεν ήταν ευκολόπιστος, αλλά εν αδυναμία.
Αρκετά, όμως, από τα παράπονα των μεταγενέστερων για τα λεγόμενα του Ηρόδοτου αποδείχθηκαν, χάρη στην πρόοδο των επιστημών, ανακριβή και ο ιστορικός δικαιώθηκε. Και να ορισμένες από αυτές τις περιπτώσεις:
α) Ο Ηρόδοτος αφιερώνει στο βιβλίο της Ιστορίης του για την Αίγυπτο ένα εκτενές χωρίο στην περίπλοκη περιγραφή της κατασκευής ενός baris. Για αιώνες οι μελετητές υποστήριξαν ότι τέτοια πλοία δεν υπήρξαν ποτέ. Η εύρεση, όμως, ενός τέτοιου πλοίου στο Ηράκλειο ή Θώνις το 2019 επιβεβαίωσε την περιγραφή του Ηροδότου σχεδόν σε κάθε λεπτομέρεια κάνοντας τον αρχαιολόγο Damian Robinson να πει ότι ο Ηρόδοτος είχε δίκιο.
β) Σ’ ένα άλλο χωρίο για την Αίγυπτο αναφέρει ότι σε μια τελετουργία λύκοι οδηγούν έναν ιερέα του θεού Όσιρι. Παρόλο που και ο ίδιος ο Ηρόδοτος θεωρούσε την πληροφορία ανακριβή, οι εθνοαρχαιολογικές μελέτες κατέληξαν ότι οι λύκοι ήταν τελικά άνθρωποι με προσωπεία λύκων που συνόδευαν τον ιερέα υποδυόμενοι κάποιον θρησκευτικό, τελετουργικό ρόλο.
γ) Στα κεφάλαια για την Αραβία ο ιστορικός αναφέρει μια ράτσα προβάτων με ουρά τόσο βαριά, ώστε οι βοσκοί κατασκεύαζαν ξύλινα αμαξίδια για να είναι εύκολη η μεταφορά τους, γεγονός που επιβεβαίωσε ο μελετητής Coleman Benedict το 1940.
δ) Ο ιστορικός αντιμετώπισε κοροϊδίες, όταν έγραψε ότι στα υψίπεδα του σημερινού Πακιστάν υπήρχαν γιγαντιαία μυρμήγκια με γούνα, λίγο μικρότερα από σκύλους, που εξορρύσουν χρυσάφι για λογαριασμό του Δαρείου. Έπρεπε να φτάσουμε στο 1996, όταν ο γάλλος εθνολόγος Μichel Ρeissel απέδειξε ότι η φυλή Μινάρο του υψιπέδου Ντανσάρ συνεχίζει ακόμη και σήμερα να αντλεί χρυσό με τον ίδιο τρόπο. Τα ζώα αυτά ήταν μαρμότες, που έσκαβαν τις φωλιές τους σε περιοχές πλούσιες σε χρυσό. Μη γνωρίζοντας καλά τα περσικά, ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να ξέρει ότι οι μαρμότες ονομάζονται και «μυρμήγκια του βουνού».
ε) Περιγράφοντας την εκστρατεία του Καμβύση στην Αίγυπτο αναφέρει ότι ο Πέρσης βασιλιάς έστειλε ένα εκστρατευτικό σώμα 50.000 ανδρών στη Σίβα, με διαταγές να αιχμαλωτίσουν τον απείθαρχο λαό της και να κάψουν τον Ναό του Αμμωνα Δία, αλλά χάθηκαν διασχίζοντας την έρημο μέσα σε σφοδρή θύελλα. Η ιδεά ότι αφανίστηκε ένας στρατός 50.000 ανδρών χωρίς άλλη αναφορά πλην του μη αυτόπτη μάρτυρα Ηροδότου πυροδότησε σφοδρή κριτική. Το 1996, όμως, οι δίδυμοι σκηνοθέτες Castiglioni, όταν βρέθηκαν κοντά στη Σίβα, ακολούθησαν τις διηγήσεις Βεδουϊνων και βρήκαν στην έρημο έναν μαζικό τάφο με εκατοντάδες σκελετούς κι ανάμεσά τους, περσικά βέλη και ένα θηλύκι από χάμουρο αλόγου, παρόμοιο με αυτά στις τοιχογραφίες της Βαβυλώνας. Οι Ιταλοί πιστεύουν ότι είναι υπόλειμμα του στρατού του Καμβύση, αναμένεται όμως μακρά διεπιστημονική έρευνα για να δείξει πόσο δίκιο είχε ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός.
Οι αρετές της ιστορίας του Ηροδότου δεν εξαντλούνται στην αξιοπιστία. Κατά πρώτον, αναντίρρητα ο Ηρόδοτος έθεσε τις βάσεις της ιστορίας ως επιστήμης. Η επιβεβαίωση των γεγονότων περήφανα επιδεικνύεται στον αναγνώστη κάθε φορά που συναντάμε τη φράση «το είδα με τα μάτια μου». Κατά δεύτερον, το έργο του περιέχει πλήθος γεωγραφικών, εθνογραφικών, λαογραφικών και άλλων επιστημονικών πληροφοριών, που μας δίνουν πανοραμική άποψη του ελληνικού κόσμου του 6ου αι. π.Χ. και όλων των λαών που ήλθαν σ’ επαφή με τους Έλληνες.
Επιπλέον, η Ιστορίη είναι ένα γλωσσικό μνημείο ύφους. Ο Ηρόδοτος, αν και Δωριέας στην καταγωγή, έγραψε στην ιωνική διάλεκτο των παραλίων της Μ. Ασίας. Εϊναι ο πρώτος μετά τον Όμηρο που βάζει τους ήρωές του να μιλούν, ενώ διηγείται τα συμβάντα γλαφυρά, χωρίς πομπώδες ύφος, χρησιμοποιώντας εκφραστικά μέσα για να καταλήξει σε τραγική κορύφωση. Σε όλα αυτά συνέβαλε η βαθιά γνώση των ομηρικών επών και η φιλία του με τους τραγικούς ποιητές, ιδίως το Σοφοκλή.
Ο σκοπός του Ηρόδοτου, όμως, εκτός της ιστορικής αλήθειας, είναι να διαπαιδαγωγήσει τους αναγνώστες του. Δεν εντάσει τυχαία στο έργο του τις λεγόμενες «ιστορικές νουβέλες», αφηγήσεις γεγονότων εν μέρει φανταστικών (χωρίς όμως όσα περιγράφονται να είναι απίθανα) που όμως αφορούν ιστορικά πρόσωπα κι έχουν ηθικοπλαστικό περιεχόμενο. Σε αυτές τις νουβέλες αποκαλύπτεται ανάγλυφα το σύνολο των αξιών των Ελλήνων σε αντίθεση με αυτές των Περσών και των άλλων εθνών (πιο χαρακτηριστική η συνάντηση του Σόλωνα με τον Κροίσο). Με το έργο του ο Ηρόδοτος δίνει τον τόνο για τη σύγκρουση μεταξύ της ελληνικής Δύσης και της Ανατολής. Δεν είναι σύγκρουση μόνο δύο στρατών, αλλά δύο τύπων πολιτισμού, δύο συνόλων πολιτικών θεσμών και τρόπων σκέψης. Η αντίθεση ανάμεσα στον ανατολικό δεσποτισμό και την ελληνική ελευθεροφροσύνη διαποτίζει όλο το έργο. Παρόλαυτα, ο Ηρόδοτος δεν είναι άδικος απέναντι στους αντιπάλους των Ελλήνων. Στις αρετές του πιστώνεται ο θαυμασμός για τα επιτεύγματα των Περσών, για την οργάνωση του κράτους τους, το οδικό τους δίκτυο και τις επικοινωνίες, αλλά και για τα επιτεύγματα Αιγυπτίων, Σκυθών και Φοινίκων.
Ποια είναι λοιπόν η αξία του έργου του Ηροδότου για το σύγχρονο άνθρωπο; Όπως κάθε ιστορικό έργο, και το ηροδότειο πρέπει να διαβαστεί κριτικά. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να αρνηθεί τόσο τον πλούτο των πληροφοριών (που επιβεβαιώνονται συνεχώς αρχαιολογικά) όσο κυρίως την ακτινοβολία του έργου σε παγκόσμιο επίπεδο. Το γλαφυρό ύφος και η παιδαγωγική του λειτουργία το κατέστησαν αντικείμενο διδασκαλίας σε πολλά εκπαιδευτικά συστήματα, ενώ ενέπνευσε τη λογοτεχνία, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Από τους χολλυγουντιανούς «300 Σπαρτιάτες» με τον Ralph Richardson και την Άννα Συνοδινού ως την ταινία του 2019 «Ο θρύλος της Τομύρις» του Akan Satayev από το Καζακστάν, που δραματοποιεί τη σύγκρουση της ομώνυμης βασίλισσας των Μασσαγετών με τον Πέρση βασιλιά Κύρο Α΄, ο ιστορικός από την Αλικαρνασσό συνεχίζει να συγκινεί.
Για τον Ηρόδοτο και το έργο του ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- J. Bury – Αρχαίοι έλληνες ιστορικοί (Παπαδήμας)
- Francois Chatelet – Η γέννηση της ιστορίας (Σμίλη)
- J. de Romilly – Αρχαία ελληνική γραμματολογία (Καρδαμίτσα)
- Αμφιλόχιος Παπαθωμάς – Το πρώτο βιβλίο των Ιστοριών του Ηροδότου (Σίλλυβος)
Αξίζει επίσης να δείτε την καζακική ταινία «The legend of Tomyris» του Akan Satayev
Η εικόνα: Αμφορέας του Μύσωνος: ο Κροίσος στην πυρά (500-495π.Χ., Λούβρο).
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment