Πήγα σε μάντισσες και σε προφήτες: το μαντείο των Δελφών

Η ανάγκη για πρόγνωση του μέλλοντος είναι μια ανθρώπινη ανάγκη τόσο αρχέγονη όσο και ο ανθρώπινος πολιτισμός. Ο φόβος για ό,τι επιφυλάσσει το μέλλον και η επιθυμία να ελεγχθεί ώθησε πολλούς ανθρώπους ως και σήμερα να καταφύγουν σε κάθε λογής ειδικούς και αγύρτες για να ξορκίσουν το κακό. Παρόλη την πρόοδο της επιστήμης, η ελπίδα για πρόγνωση δεν εγκατέλειψε ακόμη και τους εξυπνότερους και ισχυρότερους ανθρώπους. Στην αρχαιότητα η μαντική ικανότητα θεωρείτο θεϊκό δώρο και οι μάντεις προμομιούχοι. Σταδιακά, άρχισαν να λειτουργούν μαντεία σε ιερές περιοχές, αφιερωμένες στους θεούς. Η Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Στο κείμενο αυτό θα ακολουθήσουμε τα βήματα του πιο διάσημου μαντείου της αρχαίας Ελλάδας: του μαντείου των Δελφών.

Αν και οι Δελφοί συνδέθηκαν άρρηκτα με τον Απόλλωνα, προϋπήρχε εκεί ιερό της θεάς Γης: η (Μητέρα) Γη λατρευόταν στα σπήλαια της περιοχής, αν και η έρευνα των αρχαιολόγων δεν τις ανακάλυψε. Ο Απόλλων ήλθε αργότερα, σύμφωνα με το μύθο και σκότωσε τον Πύθωνα, το ιερό φίδι-φύλακα της Μητέρας Γης, καταλαμβάνοντας το ιερό. Ο Πύθων ήταν τέκνο της Γης, τον οποίο κατά παράδοση αυτή έφτιαξε από τη λάσπη του Κατακλυσμού. Κατά μια εκδοχή είχε μαντικές ικανότητες. Σε κάθε περίπτωση, καθώς ο φόνος ήταν ανόσια πράξη, ο Απόλλων υποχρεώθηκε από το Δία να βόσκει τα πρόβατα του βασιλιά της Τροίας Λαομέδοντα, ως τιμωρία, την οποία ο Απόλλων εκπλήρωσε στο ακέραιο.

Μια άλλη μυθολογική παράδοση θέλει τον Απόλλωνα να έχει κατέβει στην Ελλάδα από τη χώρα των Υπερβορείων• αν και δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, πιθανόν να πρόκειται για τη Σκανδιναβία ή τις βαλτικές χώρες. Ο Απόλλων γυρνούσε στη χώρα αυτή κάθε χειμώνα και με την έλευση της άνοιξης κατέβαινε στους Δελφούς πάνω σ’ ένα άρμα που το έσερναν κύκνοι, τα ιερά του ζώα. Όσο για το ιερό του φυτό, δεν ήταν άλλο από τη δάφνη. Η Δάφνη ήταν μια νύμφη, την οποία ερωτεύθηκε ο Απόλλων και την κυνηγούσε ανηλεώς. Για να του ξεφύγει, λίγο πριν την αιχμαλωτίσει, μεταμορφώθηκε στο ομώνυμο φυτό.

Όλοι αυτοί οι μύθοι σμιλεύτηκαν κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών Αιώνων, αμέσως μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών βασιλείων. Ο Απόλλων ήταν ξενόφερτος θεός, άγνωστος στους Μυκηναίους. Το πιθανότερο είναι να υιοθετήθηκε από την Ανατολή, γι’ αυτό και ο Όμηρος τον θέλει φίλο των Τρώων. Ιερό του υπάρχει στα Πάταρα της Λυκίας, ενώ το όνομά της μητέρας του έχει ρίζες στη γλώσσα της Λυκίας: Λητώ (lada) στη γλώσσα αυτή σημαίνει γυναίκα.

Όταν η λατρεία του απλώθηκε στην Ελλάδα, αντικατέστησε παλαιότερες λατρείες, όπως αυτή της Μητέρας Γης κι ενσωμάτωσε στοιχεία από τις τελετουργίες της, όπως π.χ. τις γυναίκες ιέρειες: ενώ στα υπόλοιπα ιερά του Απόλλωνα οι μάντεις ήταν άντρες, στους Δελφούς η ιέρεια που εκφράζει τα λόγια του θεού είναι γυναίκα, η Πυθία, που πήρε το όνομά της από τον Πύθωνα. Η ενσωμάτωση αυτή είναι αφενός ένα «άνοιγμα» προς τους πιστούς της παλιάς θρησκείας κι αφετέρου προσπάθεια να εμφανισθεί ο Απόλλων ως συνεχιστής μιας αρχέγονης λατρείας, ανταγωνιζόμενος τη Δωδώνη.

Το μαντείο των Δελφών αναδείχθηκε σε πανελλήνιο ιερό την εποχή των αποικισμών. Ο αποικισμός, εκτός των άλλων, ήταν και θρησκευτικό ζήτημα. Στην αποικία έπρεπε να ιδρυθούν ιερά, να καθιερωθεί η λατρεία, συνεπώς απαιτείτο η ευλογία του θεού. Οι ελληνικές αποικίες είχαν ανεξαρτησία από τις μητροπόλεις τους, αλλά οι θρησκευτικοί δεσμοί ήταν πολύ στενοί. Ο αρχηγός των αποίκων, ο οικιστής μετέφερε τη φλόγα από το ιερό της μητρόπολης και ήταν υπεύθυνος, μεταξύ άλλων, και για τα θρησκευτικά ζητήματα.

Η Πυθία απαντούσε σε ερωτήσεις για το που και πως να ιδρυθεί μια αποικία. Η απάντηση ήταν τέτοια που έπρεπε να ψάξεις το νόημά της. Άλλοτε ρωτούσε μια πόλη, άλλοτε ένας ιδιώτης. Όταν ο Βάττος από τη Θήρα συμβουλεύτηκε το μαντείο τι να κάνει με το τραύλισμά του, η Πυθία του απάντησε ότι θα έπρεπε να ιδρύσει μια αποικία στη Λιβύη: ο Βάττος έγινε ο οικιστής της Κυρρήνης, της μεγαλύτερης αποικίας στην Αφρική και ιδρυτής της δυναστείας των Βαττιαδών στην πόλη.

Τις περισσότερες φορές, το μαντείο είχε αρκετές πληροφορίες για τα μέρη που αποικίζονταν. Πιθανότατα, είχε δίκτυο πληροφοριών από έμπορους, ναυτικούς και πρώην αποίκους. Έτσι, συνήθως οι συμβουλές ήταν σωστές, όχι μόνο για το που να πάνε οι άποικοι, αλλά και που να μην πανε: ο Σπαρτιάτης Δωριέας, θυμωμένος, που έχασε το θρόνο της Σπάρτης από τον ετεροθαλή αδελφό του, Κλεομένη, το 519π.Χ., αποφάσισε να φύγει από την πόλη και να ιδρύσει μια αποικία στη Λιβύη, χωρίς όμως να συμβουλευθεί το μαντείο των Δελφών, όπως παραδοσιακά γινόταν. Ίδρυσε την Κίνυπα, κοντά στη σημερινή Τρίπολη, πολύ δυτικότερα από την Κυρρήνη. Οι Καρχηδόνιοι, που αισθάνθηκαν να απειλούνται, επιτέθηκαν και κατέστρεψαν την αποικία 3 μόλις χρόνια μετά την ίδρυσή της.

Η φήμη του μαντείου απλώθηκε και εκτός Ελλάδας. Ξένοι ηγεμόνες, όπως ο Μίδας της Φρυγίας (ο γνωστός για τα γαϊδουρινά αυτιά του), ο Γύγης και ο Κροίσος της Λυδίας ζήτησαν τη συμβουλή του και το γέμισαν χρυσάφι. Ο Κροίσος, φοβούμενος την επέκταση των Περσών και θέλοντας να δοκιμάσει την αποτελεσματικότητα των μαντείων, έστειλε απεσταλμένους ταυτόχρονα σε πολλά μαντεία, ρωτώντας αν ξέρουν τι έκανε ο ίδιος την εκατοστή ημέρα από την αναχώρησή τους. Μόνο η Πυθία απάντησε ορθά κι έτσι ο Κροίσος έστειλε ανυπέρβλητης ομορφιάς δώρα. Όταν ρώτησε αν θα επικρατήσει των Περσών του Κύρου, η Πυθία απάντησε ότι «αν επιτεθεί, μια μεγάλη αυτοκρατορία θα καταστραφεί». Ο Κροίσος επιτέθηκε το 546 π.Χ., έχασε τη μάχη και το βασίλειό του. Αμφίσημα ειπωμένος, ο χρησμός δείχνει την ευφυία του μαντείου να απαντά προσεκτικά στους ηγεμόνες.

Εκτός από ξένους ηγεμόνες και οι Έλληνες τύραννοι συμβουλεύονταν το μαντείο. Στήριξε την άνοδο και τη διατήρηση των τυράννων στην εξουσία, βλέποντας οτι αρχικά δεν ήταν μισητοί το λαό. Πολλοί τύραννοι, όπως ο Κύψελος της Κορίνθου, αφιέρωσαν πολλά δώρα στο μαντείο για να έχουν την εύνοια του. Το πιθανότερο είναι ότι το μαντείο δεν στήριξε τους τυράννους από ιδεολογία, αλλά από πολιτική ευελιξία• κάποιες φορές, βέβαια, του ζητήθηκε να ευνοήσει αλλαγή πολιτεύματος, όπως π.χ. στη Σπάρτη (μεταρρύθμιση της Μεγάλης Ρήτρας) και στην Αθήνα (η νομοθεσία του Σόλωνα).

Εκτός από πόλεις, απλοί ιδιώτες ενίοτε συμβουλεύονταν την Πυθία: κάποιος Χαιρεφών ρώτησε αν υπάρχει κάποιος σοφότερος του Σωκράτη• η Πυθία απάντησε αρνητικά. Λίγους αιώνες νωρίτερα, ένας Νάξιος ονόματι Καλλώνδας, γνωστός με το παρατσούκλι «Το Κοράκι», ήρθε στο μαντείο για εξαγνισμό. Είχε σκοτώσει τον Πάριο ποιητή Αρχίλοχο, έναν από τους πιο γοητευτικούς τζαναμπέτηδες της αρχαίας λυρικής ποίησης. Η Πυθία τον έδιωξε λέγοντας «Σκότωσες τον υπηρέτη των Μουσών». Τελικά, μετά από τα παρακάλια του, τον έστειλε στο ακρωτήριο Ταίναρο, όπου λειτουργούσε νεκρομαντείο, για να καλέσει το πνεύμα του θύματος και να εξιλεωθεί.

Ποια ήταν, όμως, η Πυθία και πώς δίνονταν οι χρησμοί από τους Δελφούς; Αρχικά, ήταν μια νεαρή παρθένα (η παρθενία συνδεόταν με το δώρο της προφητείας), αλλά αφότου ο Θεσσαλός Εχεκράτης ερωτεύθηκε και βίασε μια Πυθία, καθιερώθηκε να είναι άνω των 50 ετών• επιτρεπόταν να έχει παντρευτεί, αλλά μετά την ανάληψη καθηκόντων ώφειλε να μένει στο ναό και να ζει «ενάρετα». Φορούσε ένα φόρεμα νεαρής ως σύμβολο αγνότητας. Μιλούσε υπό την επήρρεια του Απόλλωνα, χωρίς να είναι ο εαυτός της, αλλά το «στόμα του θεού».

Την έβδομη μέρα του μήνα Βύσιου (ημέρα γενεθλίων του Απόλλωνα - μέσα με τέλη Φεβρουαρίου) αρχικά κι έπειτα την εβδόμη κάθε μήνα, η Πυθία εισεχόταν το χάραμα στο άδυτο του ναού, έχοντας προηγουμένως καθαρθεί στην Κασταλία πηγή. Καπνιζόταν με φύλλα δάφνης, πιθανόν τα μασούσε, κι έπινε νερό της Κασταλίας. Για να εξακριβωθεί αν ο θεός ήταν ευνοϊκός εκείνη τη μέρα, οι ιερείς έφερναν μια κατσίκα για θυσία. Πριν, όμως, θυσιαστεί έπρεπε να τρέμει, υποτίθεται υπό την επίδραση του θεού – όπως και η Πυθία σε έκσταση. Για να υποβοηθήσουν το τρέμουλο, περιέλουζαν την κατσίκα με παγωμένο νερό. Έπειτα, η Πυθία ανέβαινε στον ιερό τρίποδα, που τοποθετούνταν στο στόμιο του χάσματος στο άδυτο του ιερού και περιερχόταν σε έκσταση. Σ’ αυτήν την κατάσταση έλεγε την προφητεία της, συχνά ουρλιάζοντας ακατάληπτα. Ήταν δουλειά των ιερέων του ναού, του αρχιερέα (Προφήτη) και των βοηθών του (Όσιοι) να μετατρέψουν τα λόγια της Πυθίας σε ένα μήνυμα προς τον ερωτώντα, σε μορφή εξάμετρων στίχων. Μετά τη λήψη του χρησμού, ο ερωτών έπρεπε να φύγει• ο θεός δεν έδινε άλλες εξηγήσεις.

Οι ερωτώντες έπρεπε να έχουν καθαρθεί κι αυτοί και να σταθούν έξω από το άδυτο περιμένοντας, αφού είχαν παραδώσει τα δώρα τους προς το θεό, καθώς και ένα γλύκισμα – προσφορά, που είχε σταθερή τιμή, αρκετά υψηλή κι αγοραζόταν από το μαντείο: ήταν ένα είδος «εισφοράς», ένα είδος ελάχιστης επιβάρυνσης. Όσο περίμεναν, έπρεπε να κάνουν «ενάρετες σκέψεις». Μετά τη λήψη του χρησμού, συνήθως όδευαν σε κάποιον επεξηγητή ή προσπαθούσαν να καταλάβουν μόνοι το νόημά του: ο Θεμιστοκλής ερμήνευσε τα «ξύλινα τείχη» ως πλοία και θριάμβευσε στη Σαλαμίνα. Οι χρησμοί γενικά ήταν γεμάτοι γρίφους και αμφισημίες, γι’ αυτό και ο Απόλλων ονομαζόταν Λοξίας.

Επιστήμονες προσπάθησαν να αποκρυπτογραφήσου το χώρο και την τελετή της χρησμοδοσίας. Γεωλόγοι πιστοποίησαν ότι στα έγκατα του ναού δεν υπήρχε χάσμα, απ’ όπου να αναδύονται καπνοί. Καθώς, όμως, το ιερό έχει χτισθεί στα κοιλώματα των βράχων του Παρνασσού, είναι πολύ πιθανό να υπήρχαν ανοίγματα, σπηλιές κάτω από το δάπεδο του ναού, όπου η Πυθία κατερχόταν. Επιστρέφοντας στην επιφάνεια, είναι λογικό η Πυθία να βρίσκεται σε σύγχυση ή να ακούγεται σαν αλλοπαρμένη• συνέπειες πιθανόν των συνθηκών πίεσης και έλλειψης οξυγόνου. Είναι επίσης πιθανό η Πυθία να καταβυθιζόταν σε οράματα και προφητείες με υπνωτισμό και αυθυποβολή. Βοηθούσε στην περιέλευση σε έκσταση η αίσθηση ότι καθόταν πάνω στον ιερό τρίποδα, όπου κατά παράδοση ήταν ο θρόνος του θεού, μασούσε τα φύλλα του ιερού φυτού και έπινε το νεό της ιερής πηγής του.

Όποια κι αν είναι, όμως, η αλήθεια για το θείο χάρισμα των Δελφικών χρησμών, η ιστορία τους είναι μακραίωνη και δε χωρεί σε λίγες σελίδες. Είτε θεόπνευστοι είτε όχι, οι άνθρωποι του μαντείου το κράτησαν σε περίοπτη θέση για πολλούς αιώνες, αποδεικνύοντας το πολιτικό τους αισθητήριο, την οξύνοια και τη διορατικότητά τους. Πολλές παραδόσεις για τους δελφικούς χρησμούς είναι μεταγενέστερες των γεγονότων, κατασκευασμένες ώστε είτε να καλύψουν τα λάθη του μαντείου είτε να τονίσουν τη συμβολή του στα μεγάλα γεγονότα της εποχής. Άλλωστε, όπως λέει ένα τσιτάτο «κι ο Θεός θέλει διαφήμιση, γι’ αυτό χτυπούν οι καμπάνες». Τίποτα απ’ αυτά δεν αναιρεί την όντως τεράστια συμβολή του μαντείου στην ιστορία και τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας. Απότέλεσε πολιτικό διακύβευμα για τους Έλληνες, ώστε εξαιτίας του έγιναν 4 ιεροί πόλεμοι. ¨Ηταν διαχρονικός θεσμός μαζί με τον μεγαλύτερο ανταγωνιστή του, το μαντείο της Δωδώνης. Η Δωδώνη, όμως, είναι μια άλλη ιστορία• είναι το θέμα του επόμενου κειμένου μας.

Για τους Δελφούς και το μαντείο ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- H. W. Parke – Greek oracles (Hutchinson)
- Robin Osborne - Η γένεση της Ελλάδας (Οδυσσέας)
- John Boardman – The Greeks overseas (Thames and Hudson)
- A. Andrewes – Αρχαία ελληνική κοινωνία (ΜΙΕΤ)

Γιάννης Δρίτσουλας