Ταξιδεύοντας πρόσφατα στην Ασία με μία αραβική αεροπορική εταιρεία, έσπευσα να χρησιμοποιήσω μια εφαρμογή που σου επιτρέπει να ξέρεις ανά πάσα στιγμή που βρίσκεται το αεροπλάνο. Καθώς το πρόγραμμα εκκινούσε, στην οθόνη εμφανίσθηκε το μήνυμα «δείτε το στίγμα και την πορεία του αεροπλάνου: Thales». Αξιοπερίεργο δεν είναι το ποσό εκτιμούν οι Άραβες τον ελληνικό πολιτισμό, αλλά το πόσο έχει επηρεάσει ο Θαλής την παγκόσμια σκέψη• σίγουρα πάντως αρκετά, ώστε να είναι έναυσμα να ξετυλίξουμε τη ζωή και το έργο του.

Για τη ζωή του Θαλή λίγα μας είναι γνωστά. Γεννήθηκε στη Μίλητο της Μ. Ασίας γύρω στα 624 π.Χ. από γονείς αριστοκράτες, πιθανότατα φοινικικής καταγωγής. Έλαβε επιμελημένη παιδεία, την οποία συμπλήρωσε ταξιδεύοντας στην Αίγυπτο και την Μεσοποταμία, όπως κάθε ανήσυχο πνεύμα που σέβεται τον εαυτό του έκανε εκείνη την εποχή. Η μητέρα του – όπως κάθε ελληνίδα μάνα – έσπευσε να τον παντρέψει, αλλά αυτός απαντούσε συνεχώς «είμαι μικρός ακόμη για γάμο». Καθώς περνούσαν τα χρόνια και η δύστυχη μάνα επέμενε, ο Θαλής άρχισε να απαντά «τώρα είμαι μεγάλος πια για γάμο». Έτσι, αφοσοιώθηκε όλη του τη ζωή στις επιστημονικές παρατηρήσεις, όντας ένα πολύπλευρο και ανήσυχο επιστημονικό πνεύμα.

Βέβαια, ήταν αρκετά σοφός για να γνωρίζει τον εαυτό του και ν’ αυτοσαρκάζεται. Σε μία ιστορία που κυκλοφορεί για το Θαλή, τον συναντά ο Σόλων ο Αθηναίος, ο οποίος τον ρωτά γιατί δεν παντρεύεται για ν’ αποκτήσει παιδιά. Κι ο Θαλής απαντά: «Μα από αγάπη για τα παιδιά».

Ο Θαλής έθεσε ως στόχο του ν’ απαντήσει στο ερώτημα ποιό είναι το θεμελιώδες συστατικό της ύλης. Κατ’ αυτόν, το στοιχείο αυτό είναι το νερό. Διατύπωσε δύο βασικές κοσμολογικές αρχές: Πρώτον, το νερό είναι η αρχή των πάντων και, δεύτερον η Γη έχει τη μορφή ενός κυκλικού δίσκου που στηρίζεται στο νερό. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αυτή ήταν η αρχαιότερη κοσμολογική θεωρία που είχε διατυπωθεί και είχε παραδοθεί από τον Θαλή. Ο Θαλής ξεκίνησε από κοσμολογικές αντιλήψεις του Ομήρου και του Ησιόδου, ιδιαίτερα αυτή της εικόνας του Ωκεανού ποταμού που περιβάλλει την Γη και είναι πηγή όλων των υδάτων, και τις εξέλιξε παρατηρώντας στη φύση το ότι το νερό είναι βασικό συστατικό κάθε ζωντανού οργανισμού. Η ιδέα, δε ότι κάτω από τη γη υπάρχουν νερά, υποδεικνύει ως ένα βαθμό μια άμεση επαφή του με τις μυθολογίες και τις παραδόσεις της Εγγύς Ανατολής.

Ένα πολύπλευρο πνεύμα όπως αυτός δεν θα μπορούσε να μην ασχοληθεί με τα μαθηματικά. Ο Θαλής θεωρείται σπουδαίος γεωμέτρης, έγινε δε διάσημος και σεβαστός πέρα από τα όρια του ελληνικού κόσμου όταν μέτρησε με ακρίβεια το ύψος των πυραμίδων, βασιζόμενος στο ύψος της σκιάς τους και στο ύψος μιας ράβδου που έμπηγε στο έδαφος. Διατύπωσε μια σειρά από γεωμετρικά αξιώματα, που ταλανίζουν ως σήμερα τους μαθητές. Γνωστότερο απ’ όλα είναι το θεώρημα του Θαλή, σύμφωνα με το οποίο όταν παράλληλες ευθείες τέμνονται από δύο άλλες ευθείες, τότε τα τμήματα των παραλλήλων που ορίζονται στη μία τέμνουσα, είναι ανάλογα. Άλλες γεωμετρικές «προτάσεις» που του αποδίδονται είναι ότι α) η διάμετρος κύκλου διχοτομεί τον κύκλο, β) οι κατά κορυφήν γωνίες είναι ίσες, γ) οι παρά τη βάση ισοσκελούς τριγώνου γωνίες είναι ίσες, δ) αν δυο τρίγωνα έχουν μια πλευρά ίση και τις προσκείμενες σε αυτή γωνίες ίσες, είναι και μεταξύ τους ίσα (Κριτήριο Γ-Π-Γ) και ε) η εγγεγραμμένη σε ημιπεριφέρεια γωνία είναι ορθή.

Η ιδιαίτερη κλίση του Θαλή, όμως, ήταν η αστρονομία. Ανακάλυψε τις τροπές (ηλιοστάσια), χώρισε το έτος σε 365 ημέρες, ανακάλυψε το ετερόφωτο της Σελήνης, δίδαξε τον προσανατολισμό από τον αστερισμό της Μικράς Άρκτου και κατασκεύασε το περίφημο «διαστημόμετρον» για τον υπολογισμό των αποστάσεων των πλοίων από την ξηρά, βοηθώντας (ειδικά με τα δύο τελευταία) πολύ τη ναυσιπλοϊα. Στα πλαίσια της φυσικής (όπως την ορίζουμε σήμερα), ο Θαλής ανακάλυψε τον ηλεκτρισμό και τον μαγνητισμό, από τις ελκτικές ιδιότητες του ορυκτού μαγνητίτη και του ήλεκτρου (κεχριμπάρι).

Η αγάπη του δε για την αστρονομία ήταν τόσο παροιμιώδης ώστε να κυκλοφορεί μια ιστορία ότι περπατώντας κάποιο βράδυ και κοιτώντας αδιάκοπα τα άστρα, έπεσε σ’ ένα πηγάδι κερδίζοντας έτσι τα ειρωνικά σχόλια μιας δούλας. Υπάρχει, όμως, ένα γεγονός που δεν είναι απλά παράδοση: την 22 Μαϊου 585 π.Χ. συνέβη η πρώτη καταγεγραμμένη έκλειψη ηλίου, την οποία ο Θαλής είχε προβλέψει. Η έκλειψη αυτή διέκοψε τον πόλεμο μεταξύ των Λυδών και των Μήδων και η πρόβλεψή της έδωσε τέτοιο κύρος στο Θαλή, ώστε να καλείται παντού να δίνει λύσεις σε πρακτικά προβλήματα. Σε μεταγενέστερο πόλεμο μεταξύ Λυδών και Μήδων, ο Θαλής προσέφερε τη βοήθειά του στο βασιλιά Κροίσο,, ώστε να διαβεί τον ποταμό Άλυ (φυσικό όριο μεταξύ Μήδων και Λυδών). Έσκαψε ένα ημικυκλικό κανάλι ώστε να μοιράσει τη ροή του ποταμού σε δυο μεριές, αποδυναμώνοντας την ορμή του και διευκολύνοντας τη διάβασή του.

Πέρα, όμως, από τις πρακτικές αυτές λύσεις που έδωσε, τον Θαλή απασχόλησαν έντονα και ορισμένα θεολογικά ερωτήματα. Πίστευε ότι ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς και ότι η ψυχή είναι αθάνατη και συνδέεται με την κίνηση. Ήταν τόσο πεπεισμένος ότι η ψυχή συνδέεται με την κίνηση, ώστε θεώρησε ότι και ο μαγνήτης έχει ψυχή, αφού κινεί το σίδηρο.

Παρότι ασχολήθηκε με πολλά αντικείμενα, ο Θαλής δεν άφησε κανένα σύγγραμμα ή τουλάχιστον δεν διασώθηκε κανένα. Του αποδίδεται το έργο «Ναυτική Αστρολογία», που όμως αποδίδεται και σε κάποιον άλλο, καθώς και τα έργα «Περί τροπής» και «Περί ισημερίας». Για όλα όσα έγραψε ή είπε, θα πρέπει να βασισθούμε σε άλλες πηγές, όπως στον Αριστοτέλη, στο μεταγενέστερο βιογράφο του, Διογένη Λαέρτιο και σε σκόρπια σχόλια του Ηροδότου και του Πλουτάρχου.

Είναι σημαντικό ότι ο Θαλής, εκτός από «επιστήμονας», όπως θα λέγαμε σήμερα, είχε καίριες επεμβάσεις στην πολιτική ζωή της πόλης του. Όταν ο βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος έστειλε πρεσβεία στη Μίλητο για να ζητήσει τη συμμαχία της ενάντια στους Μήδους του Κύρου, ο Θαλής τους απέτρεψε να συμμαχήσουν μαζί του• η ιστορία τον δικαίωσε, καθώς ο Κροίσος έχασε τον πόλεμο, αλλά οι Μιλήσιοι δεν υπέφεραν συνέπειες εξ αυτού. Αν και η Μίλητος ανταγωνιζόταν τις υπόλοιπες ιωνικές πόλεις – κράτη κι είχε συμφέρον από την εξασθένισή τους, ο Θαλής συμβούλευσε τις πόλεις να συμμαχήσουν έναντι των Περσών, που ήταν κοινοί εχθροί, ιδρύοντας ένα κοινό βουλευτήριο στην πόλη Τέω.

Ο Θαλής απέδειξε, μεταξύ άλλων, ότι είχε επιχειρηματικό μυαλό. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι συμπολίτες του Θαλή αμφισβητούσαν την χρησιμότητα της φιλοσοφίας αφού αυτή δεν σε βοηθάει να πλουτίσεις. Τότε ο Θαλής έχοντας προβλέψει από τις κινήσεις των άστρων ότι αναμένεται χρονιά πολύ καλής σοδειάς, νοίκιασε όλα τα ελαιοτριβεία της Μιλήτου. Την επόμενη χρονιά που η ζήτηση υπήρξε αυξημένη, έγινε πλούσιος υπενοικιάζοντας τα ελαιοτριβεία στους καλλιεργητές κι έτσι απέδειξε στους συμπολίτες του πως με τη φιλοσοφία μπορεί κανείς να πλουτίσει, χωρίς να είναι αυτός ο σκοπός της.

Ο Θαλής πέθανε, πλήρης ημερών, σε ηλικία 78 ετών, την περίοδο της 58ης Ολυμπιάδας (δηλαδή μεταξύ 548 και 545 π.Χ.), παρακολουθώντας αθλητικούς αγώνες, εξαιτίας της ζέστης, της δίψας και της εξάντλησης. Στον τάφο του, οι συμπολίτες του χάραξαν το εξής επίγραμμα: «Ει ολίγον το δε σήμα, το δε κλέος ουρανόμηκες» (Κι αν ο τάφος σου είναι μικρός, η δόξα σου φτάνει ως τον ουρανό). Οι σύγχρονοί του τον είχαν σε πολύ μεγάλη εκτίμηση, οι δε μεταγενέστεροι τον κατέταξαν στους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, ανάμεσα στο Σόλωνα, τον Περίανδρο, τον Κλεόβουλο, τον Βίαντα, το Χίλωνα και τον Πιττακό. Στο Θαλή όπως και στους υπόλοιπους από τους επτά σοφούς, αποδίδονταν διάφορα γνωμικά. Μεταξύ των πιο γνωστών είναι τα: «Γνώθι σαυτόν», «Μέτρω χρω», «πρεσβύτατον των όντων θεός αγέννητον γαρ» (ο Θεός είναι ο μεγαλύτερος απ’ όλα τα όντα, γιατί είναι αγέννητος) και «κάλλιστον κόσμος ποίημα γαρ θεού» (ο κόσμος είναι το ομορφότερο πράγμα, γιατί είναι δημιούργημα του Θεού).

Στη σύγχρονη εποχή, ο Θαλής διατηρεί αμείωτο το κύρος του. Ενας από τους σημαντικότερους διανοητές του 20ου αιώνα, ο Μπέρναρντ Ράσελ, έγραψε στην «Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας» ότι: «Η δυτική φιλοσοφία αρχίζει με τον Θαλή». Το όνομα του Θαλή χρησιμοποιείται πολύ συχνά στους επιστημονικούς κύκλους. Υπάρχουν εκπαιδευτικές ομάδες όπως η «Θαλής και φίλοι», ο σημαντικότερος ελληνικός διαγωνισμός μαθηματικών έχει το όνομα «Θαλής», όπως δε ανακάλυψα υπάρχει πολυεθνική εταιρία ηλεκτρονικών συστημάτων που ονομάζεται «Thales».

Γιατί, όμως, είναι σημαντικός σήμερα αυτός ο ιδιόμορφος αριστοκράτης σοφός από τη Μίλητο; Πολλες από τις θεωρίες του έχουν πια αποδειχθεί λανθασμένες, αν και ομολογουμένως ακούγονται πολύ ρομαντικές. Ο Θαλής κέρδισε μια θέση (την πρώτη ιστορικά) στο πάνθεον της φιλοσοφίας και της επιστήμης όχι για τις απαντήσεις που έδωσε στα ζητήματα που αντιμετώπισε, όσο για τις ίδιες τις ερωτήσεις που ήθελε να θέσει. Ήταν πρωτοπόρος στην προσπάθεια να ξεφύγει από τη μυθολογική και θεολογική εξήγηση των φυσικών φαινομένων και να ακουμπήσει αποκλειστικά πάνω στη λογική για να εξηγήσει τον κόσμο. Έκανε το πρώτο βήμα της επιστήμης σ’ έναν κόσμο δεισιδαιμονίας.

Πέρα απ’ αυτό, όμως, η ζωή του Θαλή είναι ένα παράδειγμα για το πως μπορεί και πρέπει να λειτουργεί ένας πνευματικός άνθρωπος. Πρέπει να είναι ενεργός πολιτικά και – χωρίς απαραίτητα να κατέχει πολιτικό αξίωμα – να χρησιμοποιεί το κύρος και την επιρροή του για να κατευθύνει τους συμπολίτες του προς το αγαθό. Ένας πραγματικά πνευματικός άνθρωπος δεν είναι μόνο γνώστης• είναι παρεμβατικός σε κάθε ζήτημα που απασχολεί την κοινωνία, στην οποία ζει, και δε διστάζει να πει τη γνώμη του, ερχόμενος ακόμη και σε ρήξη με την πλειοψηφία των συμπολιτών του. Σε κάθε κρίσιμη καμπή, πολύ δε περισσότερο σήμερα, αναζητούμε τέτοιους ηγέτες.

Για τη ζωή και το έργο του Θαλή ΔΙΑΒΑΣΤΕ:
- Μπέρναρντ Ράσσελ – Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, τόμος Α, οι Προσωκρατικοί (Αρσενίδης)
- Λουτσιάνο ντε Κρεσέντσο – Ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (Οδυσσέας)
- Δημήτρης Παπαδής – Η ανθρωπολογία των προσωκρατικών (Παπαδήμας)
- G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι (ΜΙΕΤ).

Γιάννης Δρίτσουλας