Ο υπόκοσμος στην αρχαία Ελλάδα μέρος Β΄: οι εταίρες

Αρκετά συχνά, όταν μελετά κανείς τον υπόκοσμο μιας άλλης εποχής, τείνει να του δώσει μια ποιητική, ρομαντική, ακόμη και ηρωική νότα. Δημιουργεί έτσι για τους μη ευνοημένους της ιστορίας μια λαμπερή εικόνα, που τις περισσότερες φορές δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ένα κλασσικό παράδειγμα είναι οι εταίρες στην αρχαία Ελλάδα, των οποίων η ζωή ήταν πολύπλευρη, αλλά όχι πάντα τόσο λαμπερή∙ μ’ αυτές θ’ ασχοληθούμε στο σημερινό κείμενο.

Ξεκινώντας εννοιολογικά, η λέξη εταίρα σημαίνει κατά κυριολεξία σύντροφος. Πρόκειται, όμως, για ευφημισμό, καθώς ως επί το πλείστον οι εταίρες αποτελούσαν αντικείμενα: όμορφα παιχνίδια προς ενοικίαση, με προορισμό να χαρίσουν ηδονή στους προσωρινούς κατόχους τους. Υπήρχαν σαφώς εξαιρέσεις, όπου οι εταίρες ήταν αγαπημένες σύντροφοι των πελατών τους, αλλα ήταν σπάνιες.

Πώς ξεκινούσε μια εταίρα; Ένα πρωταρχικό, που τις διέκρινε από τις κοινές πόρνες του Κεραμεικού ή του λιμανιού, ήταν η εκπαίδευση. Οι γυναίκες των προαγωγών είχαν συχνά την ικανότητα να διακρίνουν τα «ταλέντα» των μικρών κοριτσιών και τις «εκπαίδευαν» ώστε να γίνουν εταίρες. Πολλές φορές το επάγγελμα της εταίρας περνούσε από γενιά σε γενιά: η μητέρα που γερνούσε εκπαίδευε την κόρη της κι εκμεταλλευόταν τα θέλγητρα της τελευταίας για να κρατήσει την πελατεία της, ενώ η κόρη επωφελείτο από τη φήμη της μητέρας της για να φτιάξει τη δική της.

Η εκπαίδευση αυτή ήταν περισσότερο πραγματιστική παρά πνευματική. Τα κορίτσια από μικρά μάθαιναν πως να χρησιμοποιούν το σώμα τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, να ξέρουν στην εντέλεια τα μυστικά της ομορφιάς. Τέτοια μυστικά αφορούσαν σε «φτιασιδώματα» και τεχνικές μακιγιάζ ή ενδυματολογικά κόλπα, ώστε να φαίνονται εντυπωσιακές, χυμώδεις και διαθέσιμες, ταυτόχρονα δε να κρύβουν τις όποιες ατέλειες του σώματος.

Τα «φτιασιδώματα» αυτά έκαναν τις εταίρες να διαφέρουν από τις «έντιμες» γυναίκες. Το μακιγιάζ φερειπείν, συνηθιζόταν μόνο από πόρνες στην κλασσική εποχή, καθώς μια «τίμια» γυναίκα δεν θεωρείτο ότι χρειάζεται «φτιασιδώματα» για ν’ αναδείξει την όποια ομορφιά της. Ασφαλώς, ο καλλωπισμός των «τίμιων» γυναικών δεν απαγορευόταν ούτε κατακρινόταν∙ η υπερβολή, όμως, ταίριαζε σε εταίρες. Οι εταίρες είχαν ρούχα με φανταχτερά χρώματα, συνήθιζαν δε (εφόσον το επέτρεπε το βαλάντιό τους) να φορούν μεταξωτά φορέματα, που ήταν (ημι)διαφανή.

Εκτός, όμως, από τις τεχνικές ομορφιάς, οι νεαρές εταίρες έπρεπε να μάθουν την αδιαφορία, να ξέρουν να προτιμούν από το συνομίληκο, που τις έχει ερωτευτεί, το μεσόκοπο πλούσιο προστάτη, που ήταν ικανός να συντηρήσει αυτές και την οικογένειά τους. Επιπλέον, οι εταίρες μάθαιναν τραγούδι, χορό, λύρα ή σαμβύκη (ένα είδος μικρής άρπας) για να μπορούν να ψυχαγωγούν πλούσιους εραστές και να συμμετέχουν σε συμπόσια.

Τέλος, μια άλλη απαραίτητη γνώση των εταιρών ήταν η αποφυγή ανεπιθύμητων γεννήσεων. Μάθαιναν να φτιάχνουν αλοιφές με βάση το λάδι, το λιβάνι, το μέλι και το βαλσάμικο κόμμι. Κατά της τεκνοποίησης χρησιμοποιούσαν επίσης ανθρακική σόδα ή ποτάσα, σε εξαιρετικές δε περιπτώσεις το μίσυ (ένα επικίνδυνο υλικό που περιείχε θειούχο σίδηρο διαλυμένο σε νερό) ή – τρις χειρότερα – ανθρακούχο μόλυβδο...

Σε αντίθεση με τις κοινές πόρνες, οι εταίρες προορίζονταν για τους πλούσιους πολίτες, που τις νοίκιαζαν για μία ημέρα ή περίσταση ή και για μεγάλο χρονικό διάστημα, που καθοριζόταν από ένα συμβόλαιο μεταξύ πελάτη και προαγωγού. Καθ’ όλο το χρονικό διάστημα, ο πελάτης συντηρούσε πλήρως την εταίρα, καλύπτοντας όλα της τα έξοδα, ακόμη και περιττές δαπάνες, χαρίζοντάς της ρούχα, κοσμήματα και διασκεδάσεις. Πολλές φορές δύο πλούσιοι σύναπταν ένα συμβόλαιο κοινής χρήσης των υπηρεσιών μιας εταίρας∙ κάποιες φορές η μοιρασιά ήταν αρμονική, άλλες, όμως, η κατάσταση ξέφευγε και ο τσακωμός οδηγείτο στα δικαστήρια.

Η σημασία του θεσμού της εταίρας βρίσκεται στο ρόλο που έπαιζε στην κοινωνική ζωή. Οι εταίρες ήταν σημαντικές ως μια ανώτερη μορφή ψυχαγωγικού ερωτισμού, μια ένδειξη κοινωνικής υπεροχής και status για τον «πάτρωνά» τους. Ώφειλαν, π.χ. εκτός από το να παρέχουν σεξουαλική ευχαρίστηση στους πελάτες τους, να τους συνοδεύουν στο θέατρο, σε μια ποιητική βραδιά ή σε αγώνες. Η χαρακτηριστικότερη, όμως, περίπτωση ανάδειξης των πελατών μέσω των εταιρών ήταν τα συμπόσια.

Τα συμπόσια στην αρχαία Ελλάδα ήταν ως γνωστόν ανδρική υπόθεση. Οι μόνες που μπορούσαν να παρευρίσκονται ήταν εταίρες, που είχαν ρόλο «αναπληρωματικών συζύγων». Ήταν εκπαιδευμένες να έχουν άνετη συμπεριφορά, λεπτούς τρόπους και μια ραφιναρισμένη ερωτική τέχνη. Μετά το πρώτο μέρος του συμποσίου (όπου οι πότες έτρωγαν λιτά) ακολουθούσε το καθαυτό συμπόσιο με οινοποσία, χορό και τραγούδι, καθώς και συζήτηση και παιχνίδια. Αν και ο Πλάτων θέλει να μας πείσει ότι ο μέσος συμποσιαστής φιλοσοφούσε αργοπίνοντας το κρασάκι του, τις περισσότερες φορές η συζήτηση ήταν λιγότερο σοβαρή και η διάθεση πιο παιχνιδιάρικη. Άνδρες και εταίρες ερωτοτροπούσαν και κάποιες φορές η έξαψη και το κρασί οδηγούσαν τα πράγματα σε ακρότητες.

Κάποιες φορές ο οικοδεσπότης πρόσφερε στους καλεσμένους του πιο εξεζητημένα θεάματα. Στο «Συμπόσιο» του Ξενοφώντος ο Καλλίας παρουσιάζει στο τέλος του συμποσίου ένα ζευγάρι, που αναπαριστά, πολύ ζωντανά είναι η αλήθεια, το σμίξιμο Διονύσου και Αριάδνης. Το θέαμα προκάλεσε τέτοια έξαψη, ώστε όλοι έτρεξαν σε συζύγους και ερωμένες, εκτός από το Σωκράτη, που τον περίμενε η Ξανθίππη στο σπίτι, σωστή μέγαιρα... Έχουν διασωθεί αγγεία κρασιού σε μουσεία της Ελλάδας, αλλά και σε Νέα Υόρκη, Λονδίνο και Βερολίνο, όπου εταίρες πρωταγωνιστούν σε κάθε ερωτική στάση∙ εκτός ότι απεικονίζουν την πραγματικότητα του τέλους των συμποσίων, χρησίμευαν και για να εξάπτουν την ερωτική διάθεση των συμποσιαστών, ειδικά αν η ερωτική παράσταση είχε ζωγραφιστεί στο εσωτερικό του αγγείου και διαθλάτο στο κρασί. Φυσικά, η παραφορά και τα αχαλίνωτα σεξουαλικά παιχνίδια δεν ήταν απαραίτητα ο κανόνας∙ η συνεύρεση με εταίρα συχνά ήταν πολύ τρυφερή.

Οι περισσότερες εταίρες ήταν δούλες, εξαρτώμενες από έναν προαγωγό, ή απελεύθερες (μέτοικες), έχοντας προστάτη. Κάποιες φορές κέρδιζαν την ελευθερία τους πληρώνοντας, οπότε δούλευαν πλέον μόνο για τον εαυτό τους. Όμως, τέτοιες περιπτώσεις ήταν πιο σπάνιες. Η ζωή χωρίς προστάτη ήταν δύσκολη, γι’ αυτό αρκετές σκόπευαν να καταλήξουν στο σπίτι ενός πελάτη ως παλλακίδες – αν ο πελάτης δεν είχε ευαισθησίες έναντι της συζύγου του. Πολλές κατέληγαν «μητέρες» του πορνείου, εκπαιδεύοντας νεαρές εταίρες, με σκοπό να γηροκομηθούν. Συχνά πέθαιναν μέσα στην αθλιότητα, τη φτώχεια και τον αλκοολισμό. Γι’ αυτό, η απληστία, η χυδαιότητα και η κοκεταρία ήταν συχνά χαρακτηριστικά των εταιρών.

Υπήρχαν, όμως, και οι εξαιρέσεις, όπου οι πελάτες ερωτεύονταν και φρόντιζαν τις εταίρες. Ο γιος του Αθηναίου στρατηγού Φωκίωνα ερωτεύθηκε μια εταίρα τόσο, ώστε να την εξαγοράσει και να ζήσει μαζί της. Ένας στρατιώτης του Μ. Αλεξάνδρου προσποιήθηκε τον άρρωστο για να γυρίσει στα μετώπισθεν με την αγαπημένη του εταίρα, Τελεσίππη. Θέλοντας να κρατήσει κοντά του το γενναίο στρατιώτη του, ο Μ. Αλέξανδρος διακριτικά έδωσε δώρα στην εταίρα για ν’ ακολουθήσει το στρατό του. Αλλά το καλύτερο παράδειγμα ήταν ο Αριστοτέλης, που απελευθέρωσε και παντρεύτηκε την εταίρα Ερπυλλίδα, έκανε ένα γιο μαζί της, το Νικόμαχο, στον οποίο είναι αφιερωμένα τα «Ηθικά Νικομάχεια».

Οι άνδρες συνήθιζαν να δίνουν ευφάνταστα παρατσούκλια στα «κορίτσια»: υπήρχε η Γλυκέρα (=γλυκειά, η αγαπημένη εταίρα του Μένανδρου, για την οποία έγραψε την «Περικειρόμενη»), η Χελιδόνιον (χελιδονάκι), η Βοώπις (βοϊδομάτα), η Γνάθαινα και η Γναθαίνιον («σαγόνι» και «σαγονάκι», μάνα και κόρη, διάσημες για τη λαιμαργία τους), η Φρύνη (πρασινωπή σα φρύνος), κ.α.

Η ιστορική παράδοση έχει διασώσει ευτυχώς πολλές ιστορίες για διάσημες εταίρες. Η Φρύνη, ας πούμε, ήταν μια εταίρα από τις Θεσπιές της Βοιωτίας. Η ομορφιά της ήταν τέτοια, ώστε να έχει εραστή τον Πραξιτέλη, που τη χρησιμοποιούσε ως μοντέλο για αγάλματα της Αφροδίτης. Εραστής της ήταν και ο ρήτορας Υπερείδης, κυκλοφορεί δε και μια πιπεράτη ιστορία γι’ αυτούς τους δυο. Υπερασπιζόμενος τη Φρύνη στον Άρειο Πάγο, ο Υπερείδης μην έχοντας κάτι άλλο να πει για να την αθωώσει, τράβηξε το χιτώνα της και την άφησε ολόγυμνη ενώπιον των δικαστών. Ο Άρειος Πάγος την απάλλαξε, αδυνατώντας να καταδικάσει τέτοια ομορφιά. Η Φρύνη κέρδιζε πολλά χρήματα, τόσα, ώστε φημολογείται – χωρίς να είναι εξακριβωμένο – ότι πρότεινε στους Θηβαίους να χρηματοδοτήσει την αναστήλωση των τειχών τους μετά το 338π.Χ., αρκεί να υπήρχε μια πινακίδα που να λέει: «Ο Αλέξανδρος τα κατέστρεψε, ανοικοδομήθηκαν από τη Φρύνη την εταίρα»∙ οι Θηβαίοι, όμως, δε δέχθηκαν.

Η πιο διάσημη εταίρα, όμως, παραμένει η Ασπασία. Γεννημένη στη Μίλητο, έζησε στην Αθήνα, όπου γνώρισε τον Περικλή κι έγινε η παλλακίδα του, τα δε παιδιά του απ’ αυτήν έγιναν κατ’ εξαιρέση Αθηναίοι πολίτες με νόμο. Εκτός απ’ τα κλασσικά χαρίσματα των εταιρών, η Ασπασία είχε εξαιρετική μόρφωση, χάρη στην οποία θαυμαζόταν ακόμη κι απ’ τον Σωκράτη. Η μόρφωση αυτή οφείλεται μάλλον στη Μιλήσια καταγωγή της∙ στην ηπειρωτική Ελλάδα η μόρφωση των κοριτσιών ήταν υποτυπώδης, έτσι οι εταίρες δεν προορίζονταν για υψηλές φιλοσοφικές συζητήσεις.

Πολλές φορές ο πλούτοςή η τύχη των εταιρών προξενούσε φθόνο. Η διάσημη εταίρα Λαϊδα έχοντας πλέον αρκετή περιουσία, παντρεύτηκε έναν Λαρισαίο έμπορο και μετακόμισε εκεί για να ζήσει «τίμια». Οι Λαρισαίες, όμως, που δεν την χώνευαν, την παρέσυραν στο ναό της Αφροδίτης, δήθεν για μια τελετή και την σκότωσαν.

Τι μας μένει απ’ όλη την περιπλάνηση στον αρχαιοελληνικό υπόκοσμο; Μια προσεκτική ματιά δείχνει ότι τα κοινωνικά αδιέξοδα των πορνών είναι διαχρονικά. Παρότι οι κοινωνικές νόρμες διαφοροποιούνται από εποχή σε εποχή, δύο πράγματα είναι νομίζω αναλλοίωτα: κατά πρώτον, όπως είπαν Πλάτων και Αριστοτέλης, στην αναζήτηση της ηδονής ο καθένας είναι ελεύθερος αρκεί να τηρεί το μέτρο. Κατά δεύτερον, είναι εύκολο να φερθείς άσχημα σε μια γυναίκα επειδή είναι πόρνη, το δύσκολο – κι αυτό που σου περιποιεί τιμή – είναι να της φερθείς ευγενικά∙ από το Μένανδρο ως το Λουκιανό, η ευγένεια προς τις πόρνες (και σε κάθε άνθρωπο) δείχνει μεγαλείο χαρακτήρα.

Για τις εταίρες στην αρχαία Ελλάδα ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Robert Garland – Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα (Βασδέκης)
- Kobolova/Ozereckaja – Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα (Παπαδήμας)
- Carola Reisenberg – Γάμος, εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα (Παπαδήμας)
- Catherine Salles – Η άλλη όψη της αρχαιότητας: ο υπόκοσμος (Παπαδήμας)
- James Davidson – Courtesans and fishcakes (Harper Collins)
Η εικόνα: σκηνή συμποσίου, πότης πολιορκεί εταίρα, από δοχείο κρασιού, 490πΧ., Βρετανικό Μουσείο.

Γιάννης Δρίτσουλας