Η γη των οιωνών: το μαντείο της Δωδώνης

Η πεποίθηση ότι ο Θεός ή οι θεοί στέλνουν σημάδια που εξηγούν το μέλλον είναι αρχέγονη. Ήδη από την εποχή των σπηλαίων, ο άνθρωπος έψαχνε στα παράξενα πράγματα που συνέβαιναν γύρω του μηνύματα για το μέλλον του. Με την οργάνωση της θρησκευτικής λατρείας, η ερμηνεία των σημαδιών αυτών απέκτησε σημαντική θέση στα αρχαία δόγματα. Πολλές αρχαίες θρησκείες βάσισαν την αρχή τους στη θεϊκή επιφάνεια• η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν είναι εξαίρεση. Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρακολουθήσουμε την πορεία ενός απ’ τα σημαντικότερα μαντεία της αρχαίας Ελλάδας από τον πρώτο οιωνό ως το τέλος του αρχαίου κόσμου: του μαντείου της Δωδώνης.

Ας ξεκινήσουμε με το όνομά της: τι σημαίνει Δωδώνη; Μερικοί πιστεύουν ότι η ετυμολογία της προέρχεται απο τον Δία• άλλοι απο την νύμφη Δωδώνα. Άλλοι τέλος απο το ρήμα δωδώ, που σημαίνει μπουμπουνίζω (οι βροντές ως προσωποποίηση του Δία) ή απο το ρήμα δίδωμι, για την πλούσια κι εύφορη πεδιάδα που έδινε πλήθος καρπούς.

Η ίδρυση του μαντείου είναι, όπως σ’ όλα τα αρχαία μαντεία, χαμένη στο μύθο. Δύο περιστέρια ξεκίνησαν από τις Θήβες της Αιγύπτου και εγκαταστάθηκαν το ένα στο ναό του Άμμωνος στην όαση Σίβα και το άλλο στη Δωδώνη. Το περιστέρι αυτό μίλησε με ανθρώπινη φωνή και όρισε να ιδρυθεί στη Δωδώνη ιερό του Δία, γύρω από την ιερή βελανιδιά του βασιλιά των θεών. Όταν κάποιος ξυλοκόπος επιχείρησε να την κόψει, το περιστέρι στάθηκε στα κλαδιά της και του μίλησε αποτρέποντάς τον.

Όταν ο Ιάσονας ναυπηγούσε την Αργώ για να ξεκινήσει την Αργοναυτική Εκστρατεία, το ιερό της Δωδώνης ήταν ήδη ακμαίο. Η θεά Αθηνά τοποθέτησε στην πλώρη ένα ξύλο από την ιερή βελανιδιά: το ξύλο μιλούσε και είχε μαντικές ικανότητες. ¨Ενας από τους 50 συντρόφους του Ιάσονα στο ταξίδι ως την Κολχίδα ήταν ο μάντης Μόψος, που προερχόταν από τη Δωδώνη. Μια μυθολογική γενιά αργότερα, ο Όμηρος στην Ιλιάδα βάζει τον Αχιλλέα να προσεύχεται στο Δία της Δωδώνης να επιστρέψει ο Πάτροκλος σώος από τη μάχη, ενώ στην Οδύσσεια ο Οδυσσέας καταφεύγει στο μαντείο της Δωδώνης για να ρωτήσει για την επιστροφή του στην Ιθάκη: αυτή είναι η πρώτη καταγεγραμμένη ερώτηση σε ελληνικό μαντείο.

Στην πρώιμη φάση λειτουργίας του μαντείου, οι ιερείς του Δία ήταν άνδρες και καλούνταν Σελλοί. Δεν έπλεναν ποτέ τα πόδια τους και ξάπλωναν πάντα στη γη. Οι Σελλοί ήταν οι μόνοι αρμόδιοι να ερμηνεύσουν τους χρησμούς του Δία, αποκρυπτογραφώντας τις κινήσεις και τους ήχους της ιερής βελανιδιάς. Αργότερα, όπως μαρτυρεί ο Ηρόδοτος, στο ιερό υπήρχαν τρεις γυναίκες ως ιέρειες.

Οι μύθοι αυτοί – όπως όλοι οι σημαντικοί, διαχρονικοί μυθοι – κρύβουν βαθυτερα νοήματα και αποκαλύπτουν, όπως και το τυπικό λειτουργίας του μαντείου, σημαντικά στοιχεία για τον αρχαίο πολιτισμό. Η λέξη οιωνός στην αρχαία Ελλάδα είχε διττό νόημά (σαρκοβόρο όρνεο και θεϊκό σημάδι), καθώς πρωταρχικά η μαντεία γινόταν με τη μελέτη των πουλιών (οιωνοσκοπία). Το περιστέρι συμβολίζει διαχρονικά την αγνότητα, ενώ η ικανότητά του να μιλά για να εξηγεί καταστάσεις δεν είναι προνόμιο του αρχαίου κόσμου: αρκεί να θυμηθεί κανείς «το τραγούδι του νεκρού αδελφού», όπου η Αρετή, επιστρέφοντας με τον νεκρό Κωνσταντή στο πατρικό της, ακούει τα πουλιά να θαυμάζουν «πως περπατούν οι ζωντανοί με τους αποθαμένους». Η ικανότητα ορισμένων ανθρώπων να κατανοούν την ομιλία των πουλιών δεν σταμάτησε να θεωρείται θεόπνευστη μετά την αρχαιότητα: ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, ο καθολικός «άγιος των φτωχών» μιλούσε στα ζώα και τα πουλιά.

Η ιστορία των δύο περιστεριών δείχνει τη στενή σχέση που είχαν τα δύο μαντεία καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας καθώς και την πεποίθηση των Ελλήνων ότι στην όαση Σιβα λατρευόταν ο (Άμμων) Δίας. Η λατρεία της ιερής βελανιδιάς επίσης δεν είναι μοναδικό φαινόμενο στην αρχαία Ελλάδα: η δενδρολατρεία απαντάται και στους Μινωίτες. Η λατρεία της βελανιδιάς, όμως, σχετίζεται περισσότερο με ανάλογες λατρείες στην Ιταλία και ειδικά στην Πρωσσία, όπου ο θεός του ουρανού λατρευόταν επίσης σε μια ιερή βελανιδιά και οι ιερείς είχαν αναλογίες με τους Σελλούς. Η σύνδεση της Δωδώνης με την Αργοναυτική Εκστρατεία μαρτυρεί τους στενούς δεσμούς που είχαν Θεσσαλία και Ήπειρος πριν τους ιστορικούς χρόνους• έκτοτε η Θεσσαλία στράφηκε στους Δελφούς.

Γιατί, όμως, οι περίεργοι ιερείς δεν έπλεναν τα πόδια τους και ξάπλωναν μόνο στη γη και ποτέ σε κρεβάτι; Αυτό το τελετουργικό αναδεικνύει ένα πρωτόγονο ταμπού, προγενέστερο της λατρείας του Δία. Πριν από το δωδεκάθεο, στη Δωδώνη λατρευόταν η Γαία και οι ιερείς έπρεπε να διατηρήσουν τη σύνδεση μαζί της για να διατηρήσουν το χάρισμα της προφητείας, εξου και η απαγόρευση πλυσίματος των ποδιών και η κατάκλιση σε γυμνό χώμα. Η αρχαιολογική έρευνα έδειξε ότι λειτουργούσε ιερό στη Δωδώνη ήδη από το 2600 π.Χ. Κατά τη μυκηναϊκή εποχή, καθιερώθηκε η λατρεία του Δία, η οποία αρχικά γινόταν υπαίθρια• δεν υπήρχε ναός, αλλά οι πιστοί συγκεντρώνονταν γύρω από την ιερή βελανιδιά.

Κατά την αρχαϊκή εποχή, το μαντείο άρχισε να χάνει έδαφος, καθώς το νέο αστέρι των Δελφών άρχισε να ανατέλλει. Διατήρησε, όμως, τις ελληνικές πόλεις που ήταν κοντινές σ’ αυτό γεωγραφικά, όπως π.χ. την Κέρκυρα, που συμβουλευόταν αδιάκοπα το μαντείο καθ’ όλη την αρχαιότητα. Υπήρχαν βέβαια πόλεις που ρωτούσαν και τα δύο μαντεία, στην προσπάθειά τους να επιβεβαιώσουν την ορθότητα της αρχικής κρίσης ή για να πετύχουν τον επιθυμητό χρησμό. Άλλες πάλι πόλεις, όπως η Αθήνα κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, προσέφευγε συχνά στους χρησμούς της Δωδώνης, γιατί θεωρούσε ότι οι Δελφοί υποστήριζαν τους Σπαρτιάτες.

Η χαμένη αίγλη της Δωδώνης ανακτήθηκε κατά την ελληνιστική εποχή. Ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος έκανε τη Δωδώνη πνευματική πρωτεύουσα της Ηπείρου. Μετά το θάνατο του Πύρρου, το ιερό έπεσε θύμα των ανταγωνισμών ανάμεσα στα ελληνιστικά βασίλεια και της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Το ιερό θα γκρεμστεί από τους Αιτωλούς το 219π.Χ. για να επιδιορθωθεί από το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Ε΄ και να επεκταθεί αποκτώντας επιπλέον χώρους.

Πώς όμως γινόταν η χρησμοδοσία στη Δωδώνη; Οι πιστοί προσέρχονταν στο ιερό και άφηναν τα αφιερώματά τους (το ιερό ήταν χώρος για τα αφιερώματα και τα δώρα, όχι χώρος λατρείας) και ένα έλασμα από μόλυβδο, που είχε πάνω του γραμμένη την ερώτηση τους. Το μολύβδινο έλασμα διπλωνόταν για να μη φαίνεται η ερώτηση και έθεταν ένα σημάδι στο εξωτερικό τους μέρος για να τις ξεχωρίζουν. Έπειτα, τα τοποθετούσαν σε μία γυάλα και οι ιέρειες τραβούσαν στην τύχη μια ερώτηση, δίνοντας την απάντηση σ’ αυτήν χωρίς να ξεδιπλώσουν το έλασμα (κληρομαντεία). Μετά την αρχική χρήση, τα μολύβδινα ελάσματα ξαναχαράζονταν.

Συχνότερα, η ερώτηση ήταν διαμορφωμένη έτσι ώστε να αρκεί ένα ναι ή όχι για απάντηση, αλλά κάποιες φορές το μαντείο έπρεπε να δώσει περισσότερες εξηγήσεις και το έκανε προφορικά. Τις περισσότερες φορές οι πιστοί ρωτούσαν σε ποιο θεό να θυσιάσουν ώστε να ευοδωθούν τα σχέδιά τους. Όπως και οι Δελφοί, έτσι και το μαντείο της Δωδώνης έδινε διφορούμενες απαντήσεις, μη ρισκάροντας μια πιθανή αποτυχία. Σε αντίθεση με τα άλλα μαντεία (ιδίως τους Δελφούς), που απαντούσαν συνήθως σε ερωτήσεις για την πολιτική, η Δωδώνη ασχολιόταν κυρίως με προσωπικά προβλήματα των πιστών. Τους ερωτώντες ενδιέφερε περισσότερο αν θα αποκτήσουν παιδιά, αν θα ευοδωθεί το επικείμενο ταξίδι τους, αν θα αποκτήσουν περιουσία.

Με την άνοδο του μαντείου των Δελφών, ξεκίνησε μια αντιπαλότητα ανάμεσα στα δύο μαντεία. Η Δωδώνη στήριζε την υπεροχή της σε δύο σημεία: Κατά πρώτον, ήταν το αρχαιότερο μαντείο, έχοντας ιδρυθεί κατά τη μυκηναϊκή εποχή. Κατά δεύτερον, ήταν το μαντείο του βασιλιά των θεών, που ήταν πατέρας του Απόλλωνα των Δελφών και συνεπώς ανώτερός του. Οι Δελφοί δεν κάθισαν με σταυρωμένα τα χέρια. Δεν μπορούσαν να αρνηθούν την αρχαιότητα της Δωδώνης ούτε την ανωτερότητα του Δία. Υποστήριξαν, όμως, ότι ο Απόλλων ήταν ο εκλεκτός του προφήτης. Οι αρχικοί μύθοι απέκτησαν καινούρια στοιχεία για να αναδειχθεί το μαντείο των Δελφών: κοντά στο Δωδωναίο μάντη Μόψο, τους Αργοναύτες πλαισίωσε ο Ίδμων, ο γιος του Απόλλωνα. Ο Δευκαλίωνας δεν είχε σχέση μόνο με τη Δωδώνη, αλλά και με τους Δελφούς. Μπορεί όλα αυτά σήμερα να φαίνονται παιδιάστικα, αλλά στην αρχαιότητα η στήριξη στους θεούς για τη γνώση του μέλλοντος ήταν κομβική, η αντιπαλότητα ήταν καθαρά πρακτική: το κύρος κάθε μαντείου ως «στόματος του θεού» δικαιολογούσε κάθε μέσον.

Τι μας μένει λοιπόν σήμερα από την αρχαία αίγλη της Δωδώνης; Μετά τις αρχικές ανασκαφές του 19ου αιώνα, ο αρχαιολόγος Σωτήριος Δάκαρης έφερε στο φως το ιερό ανασκάπτοντας το χώρο τις δεκαετίες του 50 και του 60. Δίπλα στο ιερό του Δία, ανακαλύφθηκε το ιερό της Διώνης (που λατρευόταν μαζί του), καθώς και το ιερό της Αφροδίτης και άλλα. Εκατοντάδες μολύβδινες πλάκες βρέθηκες διάσπαρτες στο χώρο, μάρτυρες της αγωνίας των αρχαίων πιστών. Η αρχαία βελανιδιά ήδη από την αρχαιότητα είχε ξεραθεί κι είχε αντικατασταθεί από μια νέα• που να ήταν η θέση της άραγε.

Αν πρέπει να κρατήσουμε κάτι από την αρχαία Δωδώνη, δεν είναι τόσο οι λεπτομέρειες των αρχαίων τελετών. Είναι η διαχρονικότητα της αγωνίας για πρόγνωση του μέλλοντος και η αρχέγονη πίστη ότι ο θεός θέλει και μπορεί να στείλει τα σημάδια του, είτε αυτά είναι πουλιά είτε σεισμοί είτε κάτι άλλο. Είναι μετά στο χέρι του ανθρώπου να βρει στην πίστη του την εξήγηση των οιωνών.

Για την αρχαία Δωδώνη και το μαντείο της ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- H. W. Parke – Greek oracles (Hutchinson)
- Robin Osborne - Η γένεση της Ελλάδας (Οδυσσέας)
- John Boardman – The Greeks overseas (Thames and Hudson)
- A. Andrewes – Αρχαία ελληνική κοινωνία (ΜΙΕΤ)
- M. Dillon – Προσκυνητές και ιερά προσκυνήματα στην αρχαία Ελλάδα (Ενάλιος)
Η εικόνα: Άποψη του Βουλευτηρίου στον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης (από την wikipedia)

Γιάννης Δρίτσουλας