στην Ελευθερία, για τη συνεργασία και τη φιλία

Σε κάθε περίσταση που η χώρα μας περνά δύσκολες καταστάσεις ή η καθημερινή ζωή χειροτερεύει, όλο και περισσότεροι αναπολούν τους παλιούς καλούς καιρούς, όπου όλα βρίσκονταν σε τάξη, υπήρχε σύστημα και προοπτική και κοιμόμασταν με τις πόρτες ξεκλείδωτες. Πάρτε για παράδειγμα τη Λέσβο. Ένα νησί προικισμένο με φυσική ομορφιά και αξιοζήλευτες αρετές, έχει βρεθεί στο μάτι του μεταναστευτικού κυκλώνα, δοκιμάζοντας τις αντοχές του κράτους, των εξαθλιωμένων προσφύγων και των αν μη τι άλλο ανήσυχων με την κατάσταση κατοίκων της. Θα σκεφτεί κανείς: ποτέ άλλοτε αυτός ο όμορφος τόπος δεν ταλαιπωρήθηκε τόσο. Κι όμως, υπήρξε μια εποχή, που η καθημερινότητα της Μυτιλήνης ήταν ο εμφύλιος σπαραγμός χωρίς προοπτική λύσης. Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρακολουθήσουμε τις περιπέτειες της Μυτιλήνης μέσα από τη ζωή του ανθρώπου που την έβγαλε από το αδιέξοδο• ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Πιττακός, που έμεινε στην ιστορία για τη σοφία του.

Γεννημένος στη Μυτιλήνη περί το 652 π.Χ., καταγόταν από πατέρα Θρακιώτη των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων και από μητέρα Μυτιληνιά, ευγενικής καταγωγής. Τα οικονομικά της οικογενείας δεν ήταν ανθηρά κι έτσι ο Πιττακός δεν μορφώθηκε από ονομαστούς δασκάλους• ήταν όμως αυτοδίδακτος. Κατόρθωσε να ανέβει κοινωνικά, όταν παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Πενθίλου, αν και πρέπει η γυναίκα του να τον υποτιμούσε συστηματικά: όταν ένας νέος ζήτησε τη συμβουλή του για να διαλέξει μεταξύ μιας γυναίκας της σειράς του και μιας ανώτερής του κοινωνικά, ο Πιττακός του είπε να προτιμήσει τη σειρά του. Κάτι θα ήξερε...

Ο Πιττακός έζησε σε δύσκολες εποχές για την πόλη του. Η ιστορία της Μυτιλήνης ξεκινά (σύμφωνα με το μύθο) με μία ομάδα πρόσφυγες από την Πελοπόννησο, που έχοντας αρχηγό τον Πενθίλο, απόγονο του μυκηναίου Ορέστη, ίδρυσαν την πόλη. Μετά από μια περίοδο βασιλείας της δυναστείας των Πενθιλίδων, την εποχή του Πιττακού στη Μυτιλήνη διεκδικούσαν την εξουσία αριστοκρατικές οικογένειες που συνασπίζονταν σε ομάδες, που ονομάζονταν εταιρείες. Η συνεχής διαμάχη των αριστοκρατικών οικογενειών ευνόησε τελικά την επικράτηση ενός τύραννου, του Μέλαγχρου.

Καθώς η διακυβέρνησή του ήταν σκληρή, οι υπόλοιποι επιφανείς πολίτες συναπίσθηκαν για να τον αντιμετωπίσουν. Ο Πιττακός έλαβε ενεργό μέρος στον αγώνα αυτόν, έχοντας συμμάχους τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια του ποιητή Αλκαίου, τον Αντιμενίδη και τον Κίκκη. Τελικά, το 612 π.Χ. ανέτρεψε και σκότωσε τον Μέλαγχρο. Εκείνη την εποχή ο Αλκαίος ήταν πολύ νέος για ν’ αναμειχθεί.

Λίγα χρόνια αργότερα το 608 π.Χ., ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Μυτιλήνης και Αθήνας για την κυριαρχία επί του Σιγείου, σημαντικής πόλης στον Ελλήσποντο. Το Σίγειο ήταν παλιά αποικία των Μυτιληναίων και σε κομβική θέση για το εμπόριο των σιτηρών από τον Εύξεινο Πόντο. Ήταν λοιπόν θέμα συμφέροντος και γοήτρου να επικρατήσουν. Οι Αθηναίοι κατόρθωσαν να καταλάβουν το Σίγειο• σε μια αποφασιστική μάχη, όμως, περί το 606 π.Χ. ο Πιττακός κατόρθωσε να μονομαχήσει και να σκοτώσει τον Αθηναίο στρατηγό και Ολυμπιονίκη Φρύνωνα, έναν πολεμιστή φημισμένο για τη γεναιότητά του, παγιδεύοντάς τον με ένα δίχτυ που είχε κρύψει ευφυώς στην ασπίδα του. Οι Μυτιληναίοι του πρόσφεραν γη για να τον τιμήσουν, εκείνος όμως αρκέστηκε στην έκταση που σηματοδοτήθηκε από μια ρίψη του ακοντίου του. Κατόπιν, διέθεσε τη γη για ιερή χρήση η οποία έκτοτε αποκαλείται Πιττακού γη. Στην ίδια μάχη, ο Αλκαίος προτίμησε να πετάξει την ασπίδα του και να το βάλει στα πόδια.

Τελικά, Μυτιλήνη και Αθήνα απευθύνθηκαν στον τύραννο της Κορίνθου Περίανδρο ως διαιτητή, ο οποίος τελικά απέδωσε το Σίγειο στους Αθηναίους, αποδεικνύοντας περίτρανα πόσο επικίνδυνη είναι η «διεθνής» διαιτησία. Και σαν να μην έφτανε αυτό, στη Μυτιλήνη ξέσπασε νέα αναταραχή, μέσα από την οποία αναδείχθηκε τύραννος της πόλης ένας αριστοκράτης ονόματι Μύρσιλλος., φίλος του Μέλαγχρου και ανάλογης σκληρότητας άνθρωπος.

Ο ποιητής Αλκαίος κάλεσε τους πολίτες της Μυτιλήνης σε συστράτευση εναντίον του τυράννου και συμμάχησε πάλι με τον Πιττακό. Η συνωμοσία, όμως, αποκαλύφθηκε και κατεστάλη, αναγκάζοντας τον Πιττακό και τον Αλκαίο να εξορισθούν στην Πύρρα, πόλη στην κεντρική Λέσβο. Εκεί, ο Πιττακός έσπασε τη συμμαχία του με την οικογένεια του Αλκαίου και κατέληξε να συμμαχήσει με τον Μύρσιλλο και να επιστρέψει στη Μυτιλήνη.

Αυτή η μεταστροφή παρακίνησε τον Αλκαίο να στολίσει στα ποιήματά του τον παλιό του σύμμαχο και πλέον άσπονδο εχθρό με ένα σωρό κοσμητικά επίθετα: ο Πιττακός μαθαίνουμε ότι ήταν κοιλαράς, με πλατιά πόδια και ατημέλητη εμφάνιση, πάνω απ’ όλα όμως ότι ήταν ταπεινής καταγωγής. Στα κατά τα άλλα έξοχα λυρικά του ποιήματα, ο ποιητής εξαίρει τη δική του οικογένειά για την αριστοκρατική καταγωγή της και περιμένει ότι ο λαός της πόλης θα τον θέσει επικεφαλής της και θα τον θαυμάζει. Αν και ήταν εναντίον του εμφυλίου πολέμου, ξεκίνησε νέο εμφύλιο θεωρώντας ότι η δική του πολιτική παράταξη έπρεπε να επικρατήσει.

Έτσι, όταν λίγο μετά ο Μύρσιλλος πέθανε, ξέσπασαν νέες ταραχές από τους αριστοκράτες, που, με αρχηγούς τον Αλκαίο και τ’ αδέλφια του, επιδίωξαν να καταλάβουν την εξουσία. Τότε (γύρω στο 596 ή 590 π.Χ.), ο λαός της Μυτιλήνης έδωσε έκτακτες εξουσίες στον Πιττακό για να αποκαταστήσει την τάξη, ορίζοντάς τον αισυμνήτη. Ο τίτλος αυτός, συνήθης κυρίως στις ελληνικές πόλεις - κράτη της Μ. Ασίας, σήμαινε τον κυβερνήτη με συγκεντρωμένες στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες, με σκοπό την αποκατάσταση της ισορροπίας.

Ο Πιττακός ανταποκρίθηκε με επιτυχία στην πρόκληση. Αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση της Μυτιλήνης, έλαβε αυστηρά μέτρα κατά των αριστοκρατών, εξορίζοντας όσους από αυτούς συμμετείχαν στις ταραχές. Ανάμεσά τους, βέβαια, ήταν ο Αλκαίος και τα αδέλφια του (ο Αντιμενίδης κατέληξε μισθοφόρος στη Βαβυλώνα), καθώς και η οικογένεια της ποιήτριας Σαπφούς. Για να πετύχει το στόχο του, ο Πιττακός βασίσθηκε στον απλό λαό της Μυτιλήνης, αλλά και σε αρκετούς αριστοκράτες, που είχαν βαρεθεί τις ταραχές και δέχθηκαν τον Πιττακό αρκεί να επικρατούσε ειρήνη.

Πέρα από τα πολιτικά μέτρα, ο Πιττακός δεν άλλαξε ριζικά τη νομοθεσία, όπως έκανε ο Σόλωνας στην Αθήνα. Περιορίσθηκε να θεσπίσει συγκεκριμένους νόμους για την περιστολή των εξοδων κηδείας, (έτσι έκαναν επίδειξη πλούτου οι ευγενείς), να τονώσει το εμπόριο και να ενισχύσει τη δικαστική εξουσία. Έμεινε, όμως, ονομαστός ο νόμος του, σύμφωνα με τον οποίο πλήρωνε διπλό πρόστιμο όποιον διέπραττε αδίκημα υπό την επήρρεια μέθης. Η Μυτιλήνη ήταν, βλέπετε, από τότε ονομαστή για το καλό κρασί της κι έτσι μόνο με βαριές τιμωρίες μπορούσε κανείς να περιορίσει τους μέθυσμένους. Ούτε αυτό άρεσε στον Αλκαίο, καθώς ήταν γερό ποτήρι.

Παρά τις αντιπαραθέσεις του με την αριστοκρατία της πόλης, που τον θεωρούσε κοινό τύραννο, ο Πιττακός ήταν αναμφίβολα ένας ηθικός, δίκαιος και γενναιόφρων άνθρωπος. Μας έχει παραδοθεί η ιστορία, σύμφωνα με την οποία κάποιος σιδεράς σκότωσε με τσεκούρι τον γιο του Πιττακού Τυρραίο, καθώς βρισκόταν καθισμένος σε ένα κουρείο στην Κύμη. Οι Κυμαίοι συνέλαβαν τον δολοφόνο και τον πήγαν στον Πιττακό, ο οποίος, αφού άκουσε την εξιστόρηση του συμβάντος, τον άφησε ελεύθερο λέγοντας: «συγγνώμη μετανοίας κρείσσων» («καλύτερη η συγχώρεση από τη μετάνοια»). Το ίδιο έκανε και με τον Αλκαίο και τους συγγενείς του, στους οποίους τελικά χορήγησε αμνηστία και επέστρεψαν στη Μυτιλήνη.

Μετά από δέκα χρόνια διακυβέρνησης, ο Πιττακός παραιτήθηκε από το αξίωμά του και παρέμεινε απλός πολίτης. Οι συμπολίτες του του πρόσφεραν ένα μεγάλο κτήμα ως δείγμα ευγνωμοσύνης, αλλά κράτησε ένα μικρό κομμάτι, λέγοντας ότι τόσο του αρκούσε. Αρνήθηκε και τα χρήματα που του πρόσφερε ο βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος, λέγοντας ότι είχε ήδη περισσότερα απ’ όσο χρειαζόταν, αφού είχε κληρονομήσει τον άκληρο αδελφό του. Ακόμη κι αν οι ιστορίες αυτές είναι ωραιοποιημένες υπερβολές, όλες τις πηγές συμφωνούν ότι ο Πιττακός ήταν δίκαιος και ολιγαρκής, με αποτέλεσμα η φήμη του να επεκταθεί σε όλο τον ελληνικό κόσμο και να καταταγεί από την αρχαιότητα στους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας

Πέθανε γύρω στα 569 π.Χ., αν και οι αρχαίοι συγγραφείς δεν συμφωνούν για την ηλικία: άλλος λέει στα εβδομήντα του, άλλος στα ογδόντα του και άλλος εκατό χρονών. Όσο κι αν ήταν πάντως, μας άφησε παρακαταθήκη (όπως και οι υπόλοιποι επτά σοφοί) αποφθέγματα, με γνωστότερο το «αρχή άνδρα δείκνυσι», αλλά και το «χαλεπόν εσθλόν έμμεναι» («δύσκολο να είναι κανείς καλός»), και κυρίως το «συνετών ανδρών, πριν γενέσθαι τα δυσχερή, προνοήσαι όπως μη γένηται/ ανδρείων δε, γενόμενα ευ θέσθαι» («οι συνετοί άνθρωποι, προτού συμβούν τα δύσκολα, προνοούν για να μη γίνουν/οι γενναίοι όμως τα αντιμετωπίζουν όταν αυτά συμβούν»).

Γιατί είναι σημαντική η ζωή αυτού του ανθρώπου 2.600 χρόνια μετά; Τι μας προσθέτει στη ζωή μας; Ο Πιττακός, πέρα από την αχλύ του θρύλου, παραμένει ένας άνθρωπος με χαρίσματα, που κατάλαβε την εποχή του και πολέμησε το μεγαλύτερο ελάττωμα της ελληνικής φυλής: τη διχόνοια. Για να τα καταφέρει έπρεπε να υπερνικήσει το μίσος της τάξης του, τη φιλοδοξία του και την ... μπλαζέ γυναίκα του. Εϊναι το ζωντανό παράδειγμα του ότι η εξουσία δείχνει το χαρακτήρα του ανθρώπου, καθώς παρέδωσε οικειοθελώς την εξουσία σε μια περίοδο που όλοι ήθελαν να είναι τύραννοι. Στη σημερινή Ελλάδα, όπου όλοι γνωρίζουν τα πάντα και ερίζουν για τα πάντα, ένας κυβερνήτης μιμητής του Πιττακού μας είναι επειγόντως απαραίτητος.

Για τη ζωή και την εποχή του Πιττακού ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Α. Andrewes – Η τυραννία στην αρχαία Ελλάδα (Καρδαμίτσα)
- Claude Mosse – Οι τύραννοι στην αρχαία Ελλάδα (Το Άστυ)
- A. Snordgrass – Archaic Greece, the age of experience (California University Press)
- Διόδωρος ο Σικελιώτης – Βίοι φιλοσόφων
Η φωτογραφία: Προτομή του Πιττακού στο Λούβρο.

Γιάννης Δρίτσουλας