Ένας πανεπιστήμονας ογκόλιθος της γεωγραφίας: Ποσειδώνιος ο Ρόδιος

Χάρη στην αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία 100 χρόνια, είναι πια διάχυτη η πεποίθηση ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα μεγαλύτερα προβλήματα κι αινίγματα του παρελθόντος, αυξάνοντας τη γνώση μας σε δυσθεώρητα επίπεδα. Η σαθρότητα αυτής της άποψης φαίνεται αν κοιτάξει κανείς το κενό που έχει ο σύγχρονος άνθρωπος, παρά τα τεχνολογικά θαύματα. Απλά σκεφτείτε ότι τα περισσότερα αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας είναι συχνά κουτσουρεμένα, ενώ πολλά διάσημα στην αρχαιότητα έργα είναι σήμερα χαμένα και οι συγγραφείς τους απλώς ονόματα. Ένα τέτοιο όνομα, ξακουστό στην εποχή του, αλλά σήμερα σχετικά άγνωστο, είναι ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος. Στο κείμενο αυτό θα ταξιδέψουμε στη ζωή του και στο αποτύπωμα που άφησε σε μας το έργο του.

Ο Ποσειδώνιος γεννήθηκε στην Απάμεια της Συρίας, μια πόλη κοντά στην Αντιόχεια στον ποταμό Ορόντη, το 135π.Χ. Γόνος εύπορης οικογένειας, σπούδασε στη Στωϊκή σχολή στην Αθήνα, μαθητής του γέροντα πια Παναίτιου και γύρω στο 95 π.Χ. εγκαταστάθηκε στη Ρόδο, όπου και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Η Ρόδος, τιμώντας την πολυμάθειά του και την προσφορά του στην πόλη, του έδωσε την ιδιότητα του πολίτη και το αξίωμα του πρύτανη, ενώ τον έστειλε ως πρέσβη στη Ρώμη το 87-86π.Χ. Στη Ρόδο δημιουργήθηκε γύρω του φιλοσοφική σχολή.

Στη Ρώμη ο Ποσειδώνιος έγινε φίλος με το Μάριο, τον Πομπήιο και τον Κικέρωνα, κι άλλους σημαντικούς Ρωμαίους. Η ευρυμάθεια αποτέλεσε κλειδί για την είσοδό του στους ρωμαϊκούς κυβερνητικούς κύκλους• βοήθησε σαφώς κι η ευμένειά του προς τους Ρωμαίους σε μια εποχή που τα ελληνιστικά βασίλεια παρήκμαζαν και η Ρώμη αναδεικνυόταν η νέα μεγάλη δύναμη. Η Ρώμη τον διευκόλυνε να πραγματοποιήσει τα ταξίδια του στη Δύση, πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα. Ταξίδεψε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Σικελία, τη Δαλματία, την Ισπανία, τη Βόρεια Αφρική και τη Γαλατία, μελετώντας συνεχώς τους ανθρώπους και το φυσικό περιβάλλον.

Αποτέλεσμα αυτών των ταξιδιών ήταν μια σειρά από μελέτες πάνω σε διάφορα επιστημονικά πεδία: έγραψε έργα φυσικής, μετεωρολογίας, γεωγραφίας, αστρονομίας, αστρολογίας και μαντείας, σεισμολογίας, γεωλογίας, ορυκτολογίας, βοτανικής, αλλά και μελέτες για την ηθική, τη λογική, τα μαθηματικά, την ιστορία, την ανθρωπολογία, και τη στρατηγική. Ήταν το τελευταίο «καθολικό μυαλό» της αρχαιότητας μετά τον Αριστοτέλη και τον Ερατοσθένη, ένας πανεπιστήμονας που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στην εποχή του.

Δυστυχώς, κανένα από τα έργα του δεν έχει σωθεί ακέραιο μέχρι σήμερα, αλλά μόνο σπαράγματα είτε σε άλλους συγγραφείς (Διογένης Λαέρτιος, Στράβων, κλπ) είτε σε κομμάτια παπύρων. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο πάπυρος Vogliano που βρέθηκε από αρχαιολόγους πριν 120 περίπου χρόνια στην Αίγυπτο και, ανάμεσα σε πολιτικές και στρατιωτικές πληροφορίες για τις σχέσεις των Ρωμαίων με τους Αιθίοπες, είχε ένα τμήμα από την ηθική πραγματεία του Ποσειδώνιου «Σύνταγμα περί οργής».

Ας επικεντρωθούμε στη γεωγραφία και την εθνολογία. Η πρωτοτυπία του Ποσειδώνιου έγκειται στο ότι συνέλαβε τις φυσικές και πνευματικές εκδηλώσεις ενός λαού ως ένα ενιαίο όλον και προσπάθησε ν’ αντιστοιχίσει τα κοσμικών διαστάσεων φυσικά φαινόμενα με τα φαινόμενα του κοινωνικού βίου. Τα έργα του «Περι Ωκεανού» και «Ιστορίαι» (όπου συνέχισε το έργο του Πολύβιου) βρίθουν παρατηρήσεων για την κοινωνική συμπεριφορά. Προσπαθώντας να κατανοήσει τις ιδιαιτερότητες ξένων λαών, έκανε διάκριση μεταξύ κληρονομικών ιδιοτήτων και των συνθηκών του φυσικού περιβάλλοντος. Ζώντας πολύ καιρό κοντά στους Κέλτες στη Γαλατία, έφτασε π.χ. στο συμπέρασμα ότι οι βόρειοι λαοί είναι πιο φιλοπόλεμοι λόγω κλίματος, γιατί ο θυμός είναι πιο εγγενής σ’ αυτούς. Αν και η κυρίαρχη αντίληψη στην εποχή του ήταν να θεωρούνται απολίτιστοι λαοί όσοι δεν γνωρίζουν τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, ο Ποσειδώνιος δεν προέβαινε σε κάποια θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στους πολιτισμένους Ρωμαίους ως κυρίαρχους του κόσμου και στους λιγότερο πολιτισμένους λαούς. Θεωρούσε με άλλα λόγια ότι το κλίμα σε συνάρτηση με τις κληρονομικές τους ιδιότητες βοήθησε τους Ρωμαίους να κυριαρχήσουν.

Ταξιδεύοντας στα πέρατα της γης και παρατηρώντας όλους τους λαούς ήταν ο πρώτος που αποπειράθηκε να ερμηνεύσει τη γένεση, την εξέλιξη και την παρακμή των διάφορων λαών. Έτσι, θεωρείται σήμερα ο πατέρας της ιστορικής εθνολογίας. Θεωρεί ότι οι κανόνες γένεσης και εκφυλισμού των λαών είναι ευθέως ανάλογοι με τους αντίστοιχους κανόνες της χλωρίδας και της πανίδας. Αντίθετα από τον Αριστοτέλη, που θεωρούσε τους βαρβάρους λαούς κατάλληλους για δούλους, ο Ποσειδώνιος υποστήριζε ότι μόνο κάποιοι λαοί είναι επιρρεπείς στην υποδούλωση λόγω του εκφυλισμού τους και του φυσικού περιβάλλοντος στο οποίο ζουν.

Απ’ όλους τους λαούς που συνάντησε, μελέτησε ιδιαίτερα τους Κέλτες. Μας άφησε ζωηρές περιγραφές για συνήθειες τους που είδε με τα μάτια του: υπήρχαν π.χ. άνθρωποι που πληρώνονταν για να αφήνουν να τους σκίζουν τους λαιμούς τους για δημόσια ψυχαγωγία. Οι Κέλτες, λέει, κάρφωναν τα κρανία των εχθρών ως τρόπαια πάνω από τις πόρτες. Γνώρισε τους δρυίδες, τους οποίους θεωρούσε φιλοσόφους κι έφτασε στο συμπέρασμα ότι ακόμα και οι βάρβαροι είναι ικανοί για τέχνη, καθώς «ο Άρης στέκεται με δέος ενώπιον των Μουσών». Το έργο του Ποσειδώνιου για τη χώρα των Κελτών έχει χαθεί, αλλά υπήρξε μία από τις πηγές του Τάκιτου, του Ρωμαίου, που έγραψε την πρώτη σωζόμενη ιστορία των Γερμανών.

Όσο βρισκόταν στην Ισπανία, κοντά στο σύγχρονο Κάδιξ, μελέτησε τις παλοίρριες. Όπως κι ο εξερευνητής Πυθέας ο Μασσαλιώτης, κατάλαβε ότι η παλοίρρια προκαλείται από τη σελήνη, παρατηρώντας ότι οι ημερήσιες παλίρροιες συνδέονταν με την τροχιά και οι μηνιαίες με τη φάσή της σελήνης. Έκανε όμως λάθος ως προς τη φυσική αιτία: νομίζοντας ότι η Σελήνη ήταν ένα μίγμα αέρα και φωτιάς, απέδωσε την αιτία των παλιρροιών στη θερμότητα της Σελήνης, που ήταν αρκετή για να «φουσκώσει» τα νερά της Γης, αλλά όχι αρκετή ώστε να τα εξατμίσει. Η γνώση του μαγνητισμού ήταν ακόμη μακρυά.

Συνεπής μελετητής του Ερατοσθένη και του Αγαθαρχίδη (του οποίου θεωρείται συνεχιστής), θα πετύχει χάρη στο μαθηματικό του μυαλό, την παρατηρητικότητα και το συνδυασμό πληροφοριών, να υπολογίσει με μεγαλύτερη ακρίβεια από τον Ερατοσθένη την περίμετρο της Γης, διορθώνοντας κιόλας τους χάρτες του τελευταίου. Ο Ποσειδώνιος θα καταλήξει εμπειρικά στο συμπέρασμα ότι το μέγεθος της Γης είναι ασήμαντο εν σχέσει με το Σύμπαν και ότι η Γη είναι σφαιρική κι όχι επίπεδη: Αν η Γη ήταν επίπεδη, ο ορίζοντας θα ήταν ίδιος σ’ όλους τους τόπους κι η διάρκεια του ημερονυχτίου θα ήταν ίδια σ’ όλες τις περιοχές.

Γνωρίζοντας το έργο των προηγούμενων του γεωγράφων, θα περιγράψει σωστά τη νότια Ινδία και την Ερυθρά Θάλασσα. Επειδή, όμως, η ανθρωπότητα είναι άτυχη, αντί να διασωθεί ολόκληρο το έργο του Ποσειδώνιου, σώθηκε μόνο το έργο του μεταγενέστερου γεωγράφου Στράβωνα, ο οποίος τον αντέγραψε, αλλά ταυτόχρονα τον κατέκρινε για τα «λάθη» του: πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει Ινδία πέρα απ’ όσα κατέκτησε ο Μ. Αλέξανδρος, ο Στράβωνας επέλεξε να αγνοεί τη νότια Ινδία και την Κεϋλάνη...

Οι γεωγραφικές και εθνολογικές του πληροφορίες δεν περιέχονται μόνο στα αντίστοιχα βιβλία του: οι περισσότερες βρίσκονται στις «Ιστορίες» του. Με αυτές, ο Ποσειδώνιος συνέχισε την «Παγκόσμια Ιστορία» του Πολύβιου γράφοντας (αν πιστέψουμε τον Αθήναιο στους «Δειπνοσοφιστές») 52 ολόκληρα βιβλία για την περίοδο 146-88 π.Χ. Ο Ποσειδώνιος δεν ήταν αντικειμενικός ιστορικός παρατηρητής σαν τον Πολύβιο, αλλά θεωρούσε τα ιστορικά γεγονότα απόρροιες της ανθρώπινης ψυχολογίας. Ευτυχώς για μας, κατά την καταγραφή των ιστοριών του μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη γεωγραφία, το κλίμα, τα ορυκτά.

Ανάμεσα στ’ άλλα, ο Ποσειδώνιος έγραψε κι ένα σύγγραμμα στρατηγικής, την «Τέχνη του πολέμου». Δύο αιώνες αργότερα, ο ιστορικός Αρριανός, ο οποίος μελέτησε το σύγγραμμα αυτό για να γράψει την ιστορία των κατακτήσεων του Μ. Αλεξάνδρου, γκρίνιαξε ότι «ήταν γραμμένο για ειδικούς» και τον δυσκόλεψε πολύ. Πιθανότατα, ο Ποσειδώνιος δεν ήταν ο γραφειοκράτης δάσκαλος του καναπέ, αλλά είχε πάρει μια πολύ καλή ιδέα από το πεδίο της μάχης για να καταφέρει να το γράψει.

Τι κρατούμε από μια τόσο πολυποίκιλη προσωπικότητα; Ο σοφός Ρόδιος προσπάθησε να δημιουργήσει ένα ενιαίο σύστημα για την κατανόηση του ανθρώπινου νου και του Σύμπαντος, που θα παρείχε μια εξήγηση και ταυτόχρονα έναν οδηγό για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Όλες του οι αναζητήσεις και σκέψεις προσανατολίζονταν στην κατανόηση του ανθρώπου και της σχέσης του με τους άλλους και με τη φύση. Ως στωϊκός, ήταν εξαιρετικά ανεκτικός στα ανθρώπινα πάθη, (αν και τα κατέκρινε) και προσπαθούσε ν’ ανακαλύψει τους κανόνες που τα διέπουν.

Στην Αίγυπτο τις δεκαετίες από το 1875 έως το 1915 ανακαλύφθηκαν περίπου 1.000.000 πάπυροι θαμμένοι στην Οξύρρυγχο, την Αφροδιτοπολη κι αλλού. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις εντάθηκαν. Θα χρειαστούν αρκετές εκατοντάδες χρόνια για να μπορέσουν οι παπυρολόγοι να διαβάσουν όλους αυτούς τους παπύρους. Καθώς από το κολοσσιαίο έργο του Ποσειδώνιου έχουν βρεθεί μόνο ψίχουλα, ευχηθείτε οι επιστήμονες ν' ανακαλύψουν και να διαβάσουν σύντομα ένα έστω κομμάτι από το έργο του φωτεινού αυτού μυαλού. Η ανθρωπότητα θα έχει κερδίσει αρκετά.

Για τη ζωή και το έργο του Ποσειδώνιου ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Albrecht Dihle – Οι Έλληνες και οι ξένοι (Οδυσσέας)
- Μωρίς Κρουαζέ – Αρχαίος ελληνικός πολιτισμός (Γκοβόστης)
- Βενιαμίν Φάρινγκτον – Η επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα (Κάλβος)
- Lionel Casson – Το ταξίδι στον αρχαίο κόσμο (ΜΙΕΤ)
- Δημήτριος Χηνιάδης – Λεξικό αρχαίων γεωγράφων και ιστοριογράφων
- Ελένη Καραμπατζάκη-Περδίκη – Ο Ποσειδώνιος και η αρχαία Στοά (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)

Γιάννης Δρίτσουλας