Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα: μύθοι και αρχαιολογία της Αργοναυτικής Εκστρατείας

Ακόμη και οι πιο πραγματιστές γοητεύονται έστω μία φορά στη ζωή τους από έναν μύθο. Οι μύθοι είναι χρήσιμοι, γιατί γαλουχούν γενιές και γενιές σε κοινές αξίες, φυτεύοντας εθνική συνείδηση και συνεκτικούς δεσμούς. Χάρη στους μύθους – όσο απίστευτοι κι αν είναι – δημιουργούνται πρότυπα και κάθε μύθος αποτελεί κίνητρο για πρόοδο ή προειδοποίηση για καταστροφή. Τις περισσότερες φορές, όμως, αν όχι όλες, περιγράφουν – κρυμμένα σε συμβολισμούς – ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος που φτάνουν στο παρόν ως παραδόσεις. Σας φαίνεται παράξενο; Ο μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας αρκεί να σας πείσει ότι κρύβει περισσότερη ιστορία απ’ ότι φαντάζεστε.

Ο μύθος ξεκινά στη Βοιωτία και ειδικότερα στον Ορχομενο. Ο βασιλιάς του, Αθάμας είχε δύο παιδιά, το Φρίξο και την Έλλη με τη Νεφέλη, την οποία παράτησε για τα ωραία μάτια της Ινώς. Η νέα σύζυγος δε χώνευε καθόλου τα δύο παιδιά κι έπεισε τον Αθάμαντα να τα θυσιάσει στο Δία για να γλυτώσει η πόλη από σιτοδεία, που η ίδια είχε προκαλέσει. Η Νεφέλη, όμως, φυγάδευσε τα δύο παιδιά πάνω σ’ ένα πετούμενο χρυσόμαλλο κριάρι. Αν και τα είχε συμβουλεύσει να μην κοιτούν κάτω, η Έλλη παράκουσε, ζαλίστηκε, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε∙ έκτοτε η θάλασσα εκείνη ονομάστηκε Ελλήσποντος. Ο Φρίξος συνέχισε το ταξίδι του, πέρασε τα στενά προς τον Πόντο, που έκτοτε ονομάστηκαν Βόσπορος (το πέρασμα του βοδιού) κι έφτασε στην Κολχίδα. Εκεί τον υποδέχθηκε ο βασιλιάς της Αίας Αιήτης. Ο Φρίξος θυσίασε το κριάρι στους θεούς κι έδωσε το δέρμα του στον Αιήτη. Έπειτα εγκαταστάθηκε στην πόλη, παντρεύτηκε μία κόρη του Αιήτη, απέκτησε παιδιά και πέθανε εκεί.

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Ιάσονας, ανιψιός του σφετεριστή βασιλιά της Ιωλκού, Πελία, επέστρεψε στην πόλη για να διεκδικήσει τον κλεμμένο θρόνο του πατέρα του, Αίσονα. Ο Πελίας δεν αρνήθηκε, έθεσε όμως όρο να του φέρει το χρυσόμαλλο δέρας από την Κολχίδα. Ο Ιάσονας δέχθηκε κι έστειλε κάλεσμα σ’ όλα τα ελληνικά βασίλεια για συντρόφους στο ταξίδι. Η αφρόκρεμα της αριστοκρατικής νεολαίας εμφανίσθηκε: οι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης, ο Ίδας και ο Λυγκέας, ο Πηλέας, ο Τελαμώνας κι ο Οιλέας, ο μουσικός Ορφέας κι ο ημίθεος Ηρακλής ήταν μερικοί απ’ αυτούς. Ο Άργος ανέλαβε να ναυπηγήσει το πλοίο, την Αργώ κι ο Τιφύς από την πόλη Τίφαι ή Σίφαι (σημερινή Αλυκή) της Βοιωτίας ανέλαβε το τιμόνι. Η Αργώ ήταν πεντηκοντόρος με μαγικές δυνάμεις.

Οι Αργοναύτες ξεκίνησαν από τις Παγασές, από ένα σημείο που ονομάζεται Αφέται (στο ίδιο σημείο υπάρχει σήμερα ομώνυμο χωριό). Οι Παγασές οφείλουν το όνομά τους στην Αργώ (εκ του πήγνυμι = φτιάχνω καράβι) ή επειδή στην περιοχή υπήρχαν πολλές πηγές (η περιοχή σήμερα ονομάζεται Μπουρμπουλήθρες).

Πρώτη στάση η «ανεμοδαρμένη Λήμνος», όπου οι Αργοναύτες συνάντησαν ντόπιες γυναίκες και δεν έλεγαν να φύγουν, ώσπου τους συνέφερε ο Ηρακλής. Έπλευσαν προς τη Σαμοθράκη, όπου μυήθηκαν από τον Ορφέα στα Καβείρια κι έπειτα κίνησαν για τον Ελλήσποντο και την Προποντίδα, πλέοντας προς τις ακτές της Φρυγίας. Εκεί, στη χώρα των Δολιόνων βασίλευε ο Κύζικος, ο οποίος, αν και νιόπαντρος, υποδέχθηκε τους ξένους με τιμές κατά τους ιερούς κανόνες της φιλοξενίας. Οι Αργοναύτες έθαψαν τη μαύρη άγκυρά τους κάτω απ’ την κρήνη Αρτάκη και ήλθαν σε σύγκρουση με μια άγρια τοπική φυλή, τους Γηγενείς. Πάνω στη συμπλοκή σκότωσαν κατά λάθος τον Κύζικο. Για να εξιλεωθούν θυσίασαν στη φοβερή θεά Ρέα και αποχώρησαν για τη Μυσία.

Στον κόλπο που εκβάλει ο ποταμός Κίος, ο Ηρακλής ζήτησε να κατέβει για να βρει ένα κατάλληλο δέντρο για να φτιάξει ένα νέο κουπί. Την ίδια στιγμή εξαφανίσθηκε ο νεαρός ιπποκόμος του, Ύλας και ο Πολύφημος βγήκε να τον αναζητήσει. Καθώς οι ώρες περνούσαν η Αργώ συνέχισε το ταξίδι της χωρίς τους τρεις άντρες. Στις ακτές της Βιθυνίας ζούσαν οι Βέβρυκες, των οποίων ο βασιλιάς Άμυκος, δεινός πυγμάχος, προκαλούσε σε αγώνα κάθε ξένο και νικώντας τον σκότωνε. Ο Πολυδεύκης απάντησε στην πρόκληση, επικράτησε και σκότωσε τον Άμυκο.

Γνωρίζοντας ότι ήταν δύσκολο να περάσουν τα στενά στο Βόσπορο, οι Αργοναύτες σταμάτησαν στη Σαλμηδυσσό, τον τόπο του μάντη Φινέα. Τιμωρημένος από τους θεούς, δεν μπορούσε να φάει, καθώς οι φτερωτές Αρπυϊες άρπαζαν το φαϊ του. Όταν οι γιοί του Βορέα, Ζήτις και Κάλαϊς έδιωξαν τις Αρπυϊες και απάλλαξαν το Φινέα, τους εξήγησε ότι για να περάσουν τις Συμπληγάδες Πέτρες, θα έπρεπε ν’ αφήσουν πρώτα ένα περιστέρι να τις διαβεί. Και τα κατάφεραν.

Μπαίνοντας στον Εύξεινο Πόντο, η Αργώ έπλευσε παράλληλα με τις ακτές του Πόντου, στη γη των Μαριανδυνών, των οποίων ο πρίγκιπας έγινε οδηγός τους. Έβαλαν πλώρη για την Παφλαγονία, τη γη των Χαλύβων κι έπειτα τη γη των Τιβαρρηνών. Σε μια παφλαγονική ακτή ο Ορφέας αφιέρωσε τη λύρα του στον Απόλλωνα (σήμερα ονομάζεται Λύρη). Ανάμεσα στη Σινώπη και την Αμάσεια ο Ιάσονας σταμάτησε σ’ ένα ακρωτήριο και θυσίασε στο Δία. Το ακρωτήριο ονομάσθηκε Ιασόνιον Άκρον, ενώ έως σήμερα οι Τούρκοι το καλούν Γιασούν Μπουρουνού. Προχωρώντας συνάντησαν μια περιοχή γεμάτη κερασιές, τη γη των Μοσσυνοίκων (δηλ. αυτών που ζουν σε μόσσυνες = πυργοειδείς ξύλινες καλύβες) κι έπειτα στράφηκαν βόρεια, προς την Αία. Εκεί, ο Ιάσονας κατάφερε να περάσει όλες τις δοκιμασίες του Αιήτη και ν’ αρπάξει το χρυσόμαλλο δέρας με τη βοήθεια της Μήδειας, που τον ακολούθησε στην Ελλάδα.

Με βάση τις έως σήμερα αρχαιολογικές έρευνες, η Αργοναυτική Εκστρατεία δεν μπορεί να αποδειχθεί∙ υπάρχουν όμως αρκετά στοιχεία που οδηγούν σε σημαντικές παρατηρήσεις. Καθώς ο μύθος έχει υποστεί τροποποιήσεις στο πέρασμα του χρόνου από τον Όμηρο, τον Εύμελο τον Κορίνθιο και τα «Ναυπακτικά» του Επιμενίδη (8ος – 6ος αι. π.Χ.) ως τα «Αργοναυτικά» του Απολλώνιου του Ρόδιου (3ος αι. π.Χ.), μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι η εκστρατεία αυτή ήταν προγενέστερη του Τρωϊκού Πολέμου, καθώς ορισμένοι Αργοναύτες (Πηλέας, Τελαμώνας, Οιλέας) ήταν πρόγονοι των Αχαιών στην Τροία και ότι τέτοιο ταξίδι πιθανότατα συνέβη τον 14ο ή 13ο αι. π.Χ. Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή.

Είναι πολύ γνωστές οι σχέσεις των Μυκηναίων με τους Χετταίους. Οι Χετταίοι έμποροι είχαν φτάσει από νωρίς στην Κολχίδα και τον Καύκασο (άλλωστε η λέξη Καύκασος προέρχεται από τη χεττιτική ρίζα καζ-καζ, όνομα που έδιναν οι Χετταίοι στις καυκάσιες φυλές). Γνώριζαν ότι οι Κόλχοι ειδικεύονται στη συλλογή ψηγμάτων χρυσού από τον ποταμό Φάσι με προβιές βοδιών, καθώς και την κατεργασία του χρυσού μέσα από μια διαδικασία, που ονομάζεται κυπέλωση. Η Μικρά Ασία κι ο Πόντος άλλωστε βρίθουν από περιοχές πλούσιες σε μέταλλα, που ήταν εξαιρετικά πολύτιμα για τους Έλληνες. Δεν είναι παράλογο λοιπόν οι Μυκηναίοι να ξεκίνησαν εξερευνητικές αποστολές στον Εύξεινο Πόντο σε αναζήτηση μετάλλων.

Ο ίδιος δε ο μύθος δίνει πολύτιμα στοιχεία για τις σχέσεις των Ελλήνων με την Ανατολή. Η φυγή του Φρίξου και της Έλλης δείχνει πιθανόν μια εισδοχή νέων θεών στην ηπειρωτική Ελλάδα με αντίστοιχη εκδίωξη των παλαιών. Βοιωτία και Θεσσαλία κατοικούνται από τα ίδια φύλα (Πελασγοί, Αιολείς) συνεπώς είναι λογικό η εκστρατεία να ξεκίνησε από τα μέρη αυτά. Η μυκηναϊκή Ιωλκός έχει ανασκαφεί προσφατα: βρέθηκαν μέγαρα με πλατιά δώματα και πλήρες αποχετευτικό σύστημα που θα ζήλευε μοντέρνο ευρωπαϊκό κράτος.

Οι σταθμοί των Αργοναυτών μόνο τυχαίοι δεν είναι. Η Λήμνος ήταν σπουδαίο προελληνικό κέντρο, με ιερό των Καβείρων, των αρχέγονων σιδηρουργών. Τους ονόμαζαν και καρκίνους (καβούρια) από τις δαγκάνες των σιδηρουργών. Άλλωστε, ο θεός – σιδηρουργός Ήφαιστος γκρεμοτσακίστηκε στο νησί, το δε Καβείριο βρίσκεται πολύ κοντά στην Ηφαιστεία και κοντά στην προϊστορική πόλη Πολιόχνη, ένα διάσημο μεταλλευτικό κέντρο. Η Σαμοθράκη δε είναι το σημαντικότερο κέντρο των Καβειρίων Μυστηρίων, που θεωρείται ότι προστάτευαν τους ναυτικούς. Όλοι οι μυημένοι έθεταν μία κόκκινη ταινία στο κεφάλι τους για ν’ αναγνωρίζονται.

Στην Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο δεν γίνεται να ταξιδέψει κανείς αν δεν σταματήσει στα σημεία που απέπλευσαν οι Αργοναύτες και όπου, μερικούς αιώνες αργότερα, οι Ίωνες ίδρυσαν δεκάδες αποικίες. Στην Προποντίδα, ιδανικό λιμάνι είναι η Κύζικος, κοντά στην Αρτάκη, ενώ στην Κίο υπάρχουν ως και σήμερα οι «θέρμες του Ηρακλέους». Οι κάτοικοι της περιοχής σ’ όλη την αρχαιότητα έβγαιναν μια φορά το χρόνο στο δάσος ν’ αναζητήσουν το χαμένο Ύλα, ενώ οι ιερείς φώναζαν τρεις φορές το όνομά του. Οι άγριοι Γηγενείς στη Φρυγία και οι Βέβρυκες στη Βιθυνία είναι οι ντόπιοι που δεν ήθελαν σχέσεις με τους Μυκηναίους και αργότερα πολέμησαν λυσσαλέα τους Έλληνες αποίκους για να μην εγκατασταθούν. Φτάνοντας στην περιοχή, οι Μυκηναίοι υιοθέτησαν τη λατρεία της φοβερής ασιατικής θεάς Κυβέλης, την οποία μετονόμασαν σε Ρέα.

Τα ναυτικά ταξίδια ήταν επικίνδυνα λόγω των ξαφνικών καταιγίδων στο Αιγαίο και των ρευμάτων που σαρώνουν τη Μαύρη Θάλασσα. Κάθε πλοίο διαθέτει έναν μάντη, που μελετά την κίνηση των πουλιών. Η εξαπόλυση πουλιών ήταν γνωστή ήδη στη Βαβυλώνα∙ άλλωστε και ο Νώε περιστέρι χρησιμοποίησε. Οι θερμοί νότιοι άνεμοι έφερναν ασθένειες και κατέστρεφαν τις σοδειές (σαν το λίβα που καίει τα σπαρτά)∙ είναι οι Αρπυϊες που καταστρέφουν το φαϊ και η μόνη σωτηρία είναι οι αγαθοεργοί βόρειοι άνεμοι (οι θεοποιημένοι γιοί του Βορρά), που τους κατευνάζουν.

Πώς όμως εξηγούνται οι Συμπληγάδες; Είναι μια σειρά από ύφαλους που κινούνται χάρη στα δυνατά ρεύματα που έρχονται από τη Μαύρη Θάλασσα και προκαλούν περιδίνηση και ναυάγια. Για να τις περάσει κανείς θα πρέπει να έχει εμπειρία στην περιοχή.

Αποδείξεις για το ταξίδι αυτό δεν υπάρχουν∙ ο Όμηρος, όμως, αναφέρει τους Παφλαγόνες ήδη τον 8ο αιώνα π.Χ., τον ποταμό Παρθένιο (σημερινό Μπαρτίν) και τους Αλιζόνες (αυτούς από τη χώρα του αργύρου), που κατοικούν σε μια περιοχή, που και σήμερα ακόμη ονομάζεται Αργύρια, μεταξύ Σαμψούντας και Τραπεζούντας. Στο χεττιτικό βασίλειο Αντζιλίγια, 130 χλμ νότια της Σαμψούντας, βρέθηκαν μυκηναϊκα προϊόντα εμπορίου. Στη γη των κερασιών οι Έλληνες θα ιδρύσουν αργότερα την Κερασούντα. Ο πολύτιμος σίδηρος θα πάρει το ελληνικό του όνομα από το λαό των σιδηρουργών: Χάλυβες. Στα δυτικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας βρέθηκαν πλήθος μυκηναϊκές άγκυρες και σπαθιά του 13ου αι. π.Χ., αλλά και μυκηναϊκες μονάδες βάρους (τάλαντα). Στην ίδια περιοχή, κοντά στο Βόσπορο, υπάρχει μια περιοχή που δέρνεται από τα ρεύματα: εκεί ιδρύθηκε η πόλη Μήδεια (σήμερα η τουρική Μιντιέ).

Και η Κολχίδα; Απλά ένας θρύλος; Οι αρχαίοι ιστορικοί τοποθετούν την Κολχίδα στην περιοχή ανάμεσα στην Τραπεζούντα και τη Φαναγορεία (σημερινό Σουκούμι). Η Αία ήταν η αρχαία Κυταία (σημερινή Κύτα), ο δε βασιλιάς της δεν παραχωρούσε την άδεια του ψηγματοσυλλέκτη σε ξένους. Το χρυσόμαλλο δέρας δείχνει ότι οι Έλληνες ήξεραν πως συνέλέγαν οι Κόλχοι το χρυσό. Το σχήμα του χρυσού στη Γραμμική Γραφή Β΄ ήταν μια τεντωμένη προβιά. Το χρυσοφόρο ποτάμι ονομάστηκε Φάσις (σημερινό Ριόνι) πολύ πριν οι Έλληνες εγκατασταθούν στον Εύξεινο Πόντο. Αυτό σημαίνει ότι είχαν έρθει σε επαφή με τους Κόλχους πριν την 1η χιλιετία π.Χ., καθώς τότε οι Κόλχοι μιλούσαν τα καρτελιανά, γλώσσα που εξαφανίσθηκε μετά το 1000 π.Χ. Στη γλώσσα αυτή ο ποταμός λέγεται Pati, λέξη κοντά στο Φάσις∙ οι Έλληνες όμως συνέχισαν στο διηνεκές να χρησιμοποιούν αυτή την ονομασία.

Ποια είναι λοιπόν σήμερα η σημασία των Αργοναυτών; Ομάδες αρχαιολόγων από όλα τα παρευξείνια κράτη έχουν ήδη προβεί σε εξαιρετικές ανακαλύψεις. Προέχει η ανασκαφική έρευνα να διευρυνθεί∙ οι εντάσεις όμως στην περιοχή του Καυκάσου δεν βοηθούν σ’ αυτό. Υπάρχουν ενδείξεις για παρουσία των Μυκηναίων στη Μαύρη Θάλασσα και με τη βοήθεια των αρχαιολόγων θα γίνουν αποδείξεις. Η εκστρατεία αυτή μας δείχνει κυρίως την εξερευνητική δεινότητα των Ελλήνων που οδήγησε να γίνει ο Εύξεινος Πόντος σταδιακά μια ελληνική θάλασσα εμπορίου και δημιουργίας. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.

Για την Αργοναυτική Εκστρατεία και το ιστορικό της υπόβαθρο ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Μαριάννα Κορομηλά – Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα (Πανόραμα)
- Paul Faure – Η καθημερινή ζωή στις ελληνικές αποικίες (Παπαδήμας)
- John Boardman – The Greeks overseas (Thames and Hudson)
- A.J. Graham – Colony and mother city in ancient Greece (Manchester University Press)
- Μαρία Μπελογιάννη – Αργοναυτική Εκστρατεία (Corpus)
Στην εικόνα: Μοντέλο που απεικονίζει την Αργώ

Γιάννης Δρίτσουλας