Ο μέσος άνθρωπος της σύγχρονης Ευρώπης απολαμβάνει πλειάδα από αυτονόητα αγαθά και η ζωή του χαράσσεται – εκούσια ή και ακούσια – από τους θεσμούς και τις αξίες που διαμόρφωσαν οι λαοί της. Η ευρωπαϊκή ιστορία είναι πολυκύμαντη και επ’ ουδενί ανέφελη∙ πόλεμοι, συγκρούσεις και συμφορές ταλαιπώρησαν τους λαούς της για αιώνες. Οι αξίες και ο τρόπος ζωής της πλέον αποτελούν κεκτημένο, χωρίς οι σημερινοί λαοί να χρειαστεί να τις υπερασπιστούν απέναντι σε κάτι βαθιά διαφορετικό. Υπήρξε, όμως, τέτοια εποχή. Λέγεται ότι ο Κάρολος Μαρτέλ έσωσε την Ευρώπη από τους Άραβες επικρατώντας στη μάχη του Πουατιέ το 732∙ σήμερα θα θυμηθούμε τις πρώτες ξεχασμένες αποκρούσεις των Αράβων από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Μετά την επιτυχή έκβαση του πολέμου με τους Πέρσες, ο αυτοκράτορας Ηράκλειος είχε ν’ αντιμετωπίσει ένα νέο κίνδυνο. Ήταν οι Άραβες, λαός σημιτικής καταγωγής της ερήμου, που εμφορείτο από το ισλάμ και διψούσε για νέα εδάφη. Άρχισε την επέκτασή του πρώτα εις βάρος της Περσίας καταλύοντας τη δυναστεία των Σασανιδών κι έπειτα σε βάρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Μετά το θάνατο του Μωάμεθ το 632, οι διάδοχοί του επιτέθηκαν στα βυζαντινά εδάφη της Συρίας και της Παλαιστίνης. Το 635 κατέλαβαν τη Δαμασκό και, μετά την οδυνητή ήττα των Βυζαντινών στον ποταμό Ιερομίακα (Yarmuk) το 636 κατέλαβαν ολόκληρη τη Συρία και το 638 την ιερή πόλη της Ιερουσαλήμ. Μετά το θάνατο του Ηρακλείου το 641 οι Άραβες κατέλαβαν την Αλεξάνδρεια και μέχρι το 650 ολόκληρη την Αίγυπτο προελαύνοντας συνεχώς δυτικά.
Πώς εξηγείται η ιλλιγγιώδης αυτή εξάπλωση των Αράβων; Αν και δεν είναι σκοπός να εμβαθύνουμε, μία πρώτη αιτία είναι ότι ο καταπονημένος από τους συνεχείς πολέμους με τους Πέρσες και τις έριδες των στρατηγών του βυζαντινός στρατός υποτίμησε τον αραβικό στρατό, ιδίως το ιππικό. Έπειτα, η θρησκευτική πολιτική της Αυτοκρατορίας έναντι των Μονοφυσιτών, που ήταν η πλειοψηφία σε Συρία και Αίγυπτο, τους αποξένωσε τόσο ώστε να θεωρούν τους Άραβες ελευθερωτές.
Ενθαρρυμένοι από τις επιτυχίες τους, οι Άραβες δεν άργησαν ν’ απειλήσουν την ίδια την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Επί βασιλείας Κωνσταντίνου Δ΄ Πωγωνάτου*, ο αραβικός στόλος διέσχισε το Αιγαίο και τον Ελλήσποντο και κατέπλευσε στην πόλη Κύζικο, στην Προποντίδα. Από εκεί ξεκίνησε για χρόνια επιθέσεις στην Πόλη. Ο αυτοκράτορας, όμως, γνωρίζοντας πως να προετοιμάσει την άμυνά της, κατανίκησε τους Άραβες, καταστρέφοντας αρκετά πλοία τους με το «υγρό πυρ» ή «ελληνικό πυρ», μια εφεύρεση του Καλλίνικου από τη Συρία. Το «υγρό πυρ» ήταν ένα εκρηκτικό μίγμα, που εκσφενδονιζόταν από μακρούς σωλήνες στα εχθρικά πλοία προκαλώντας πυρκαγιά. Η χαρακτηριστική του ιδιότητα ήταν ότι συνέχιζε να καίει ακόμη και πάνω στο νερό. Τα βυζαντινά πλοία, εξοπλισμένα με τέτοιους σωλήνες, κατέκαψαν πολλά αραβικά, με αποτέλεσμα να λυθεί το 677 η πολιορκία της Πόλης και ο αραβικός στόλος ν’ αποπλεύσει για τη Συρία. Καθ’ οδόν, μια τρομερή τρικυμία κατέστρεψε τον επαπομείναντα αραβικό στόλο, με αποτέλεσμα το ηθικό τους να καμφθεί και ο ηλικιωμένος χαλίφης Μωαβίας να συνθηκολογήσει με το Βυζάντιο.
Η δίψα, όμως, των Αράβων για την Πόλη δεν έπαψε. Μετά από τη βίαιη εκθρόνιση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β΄ (που έμεινε στην ιστορία με το παρατσούκλι «Ρινότμητος» γιατί του έκοψαν τη μύτη) το 711, επικράτησε για μερικά χρόνια αναρχία, όπου ανίκανοι αυτοκράτορες ανεβοκατέβαιναν στο θρόνο του Βυζαντίου, προξενώντας χάος στην αυτοκρατορία. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύθηκαν οι Άραβες, οι οποίοι το 717 εισέβαλλαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία κι έφτασαν ως την Πέργαμο. Η κατάσταση ήταν επικίνδυνη, κυρίως γιατί ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Γ΄ ήταν τελείως ανίκανος ν’ αντιμετωπίσει την απειλή. Τότε, όμως, παρουσιάσθηκε ο πρωταγωνιστής της σημερινής μας ιστορίας, ο στρατηγός Λέων.
Ο Λέων, του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Κόνων, γεννήθηκε στη Γερμανίκεια της Κομμαγηνής, στη Συρία. Κατατάχθηκε στο στρατό και προήχθη γοργά στην στρατιωτική ιεραρχία, ώσπου, επί Αναστάσιου Β΄ (713-715) ορίστηκε στρατηγός του θέματος των Ανατολικών. Όταν οι Άραβες εισέβαλαν στη Μικρά Ασία, αφού διασφάλισε την οχυρή θέση του Αμορίου, στασίασε κατά του αυτοκράτορα, νίκησε τον βασιλικό στρατό στη Νικομήδεια και έφτασε στην Πόλη. Έντρομος ο Θεοδόσιος Γ΄ παραιτήθηκε κι ο Λέων στέφθηκε αυτοκράτορας.
O αραβικός στρατός είχε διοικητή τον ικανό στρατηγό Μασλαμά, ο οποίος λίγους μήνες μετά τη στέψη του Λέοντα έφτασε μπρος στα τείχη της Πόλης. Συγχρόνως, ένα ισχυρός στόλος 1800 πλοίων έπλευσε από τον Ελλησποντο στην Προποντίδα και περικύκλωσε την Πόλη, διοικούμενος από το ναύαρχο Σουλεϊμάν. Σ’ αυτήν την ζοφερή κατάσταση, ο Λέων έδειξε τη στρατηγική ευφυία του.
Αφού έκαψε μια μοίρα του αραβικού στόλου με το υγρό πυρ, έκλεισε την είσοδο του Κεράτιου Κόλπου με μια τεράστια μεταλλική αλυσίδα. Μετά απ’ αυτό οι Άραβες παραιτήθηκαν από κάθε επίθεση κατά των θαλασσίων τειχών. Ο Μασλαμάς επέμεινε οι επιθέσεις να συνεχισθούν και το χειμώνα, αλλά ο βαρύτατος χειμώνας του 717-718 προκάλεσε σοβαρές απώλειες στους πολιορκητές. Αντίθετα, οι Βυζαντινοί είχαν πλήρη επάρκεια εφοδίων χάρη στις προετοιμασίες του αυτοκράτορα και στον ανεφοδιασμό τους από την θάλασσα.
Οι Άραβες δεν ήταν συνηθισμένοι σε βαρύ ψύχος. Φορούσαν ρούχα για ζεστά κλίματα και είχαν λεπτές σκηνές. Επίσης το χιόνι, δεν τους επέτρεπε ν’ αναζητήσουν τροφή. Έτσι, πέθαιναν από το κρύο και την πείνα. Έφτασαν στο σημείο να τρώνε τα ψόφια υποζύγιά τους και τους νεκρούς για να επιβιώσουν. Η πείνα και οι αρρώστιες θέρισαν το στρατό τους, μεταξύ δε των θυμάτων ήταν και ο ναύαρχος Σουλεϊμάν.
Την άνοιξη του 718 κατέφτασαν στην Προποντίδα δύο νέοι αραβικοί στόλοι από την Αίγυπτο. Το πλήρωμα, όμως, των στόλων αυτών αποτελείτο στην πλειοψηφία του από χριστιανούς, που αυτομόλησαν στους Βυζαντινούς και με τις πληροφορίες που έδωσαν, ο Λέων κατόρθωσε να κάψει τα αραβικά πλοία. Συγχρόνως έκανε επιτυχημένες εξόδους στην ξηρά, φθείροντας τον αραβικό στρατό. Στους καταπονημένους Άραβες επιτέθηκαν από τα νώτα τους στη Θράκη οι Βούλγαροι (τηρώντας μια συμφωνία τους με το Λέοντα, αλλά και γι’ αυτοάμυνα), προξενώντας τους βαρύτατες απώλειες.
Ο Μασλαμάς αναγκάστηκε το καλοκαίρι του 718 να λύσει την πολιορκία και να αποχωρήσει. Ο στόλος που μετέφερε, όμως, το στρατό του έπεσε σε φοβερά μελτέμια στο Αιγαίο με αποτέλεσμα, κατά τους χρονογράφους της εποχής εκείνης, να βυθιστούν 1500 πλοία και πεντακόσιοι χιλιάδες στρατιώτες.
Ο αντίκτυπος της νίκης αυτής των Βυζαντινών επί των Αράβων ήταν μεγάλος. Οι Άραβες δεν έπαψαν να απειλούν τα εδάφη της Αυτοκρατορίας, αλλά δεν επιχείρησαν ποτέ ξανά να απειλήσουν την Πόλη. Η πορεία τους προς την Ευρώπη, που αναχαιτίσθηκε από τον Κωνσταντίνο Δ΄ Πωγωνάτο, απεκόπη οριστικά από τον Λέοντα Γ΄. Οι Άραβες περιορίσθηκαν σε επιθέσεις σε βυζαντινά οχυρά στη Μικρά Ασία και στα νησιά του Αιγαίου, προσπαθώντας ν’ αποκτήσουν βάσεις αντεπίθεσης κατά των Βυζαντινών, αλλά δεν ανέλαβαν ξανά στρατιωτική δράση κατά της Πόλης.
Μετά την πολιορκία του 717-718, οι Άραβες είχαν ν’ αντιμετωπίσουν στο Βορρά την απειλή των Χαζάρων. Ο Λέων έσπευσε να παντρέψει το γιό του, Κωνσταντίνο (μετέπειτα αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄ Κοπρώνυμο**) με την πριγκίπισσα των Χαζάρων, δημιουργώντας μια πολύτιμη συμμαχία. Σε απάντηση των επιθέσεων των Αράβων στην Καισάρεια της Καπαδοκίας και τη Νίκαια, ο βυζαντινός στρατός με επικεφαλής τον αυτοκράτορα και το γιό του έδωσε το 740 μάχη στο Ακροϊνό (σημερινό Αφιον Καραχισάρ) με έναν αραβικό στρατό 90.000 πεζών και 20.000 ιππέων, νίκησε και ανάγκασε τους Άραβες να αποσυρθούν από τη Μικρά Ασία και να γυρίσουν στη Συρία.
Στα μέσα του 8ου αιώνα ξέσπασαν σοβαρές εσωτερικές ανωμαλίες στο αραβικό χαλιφάτο. Οι Αββασίδες εκθρόνισαν την έως τότε επικρατούσα δυναστεία των Ομμεϋαδών και μετέφεραν την πρωτεύουσα του Χαλιφάτου από τη Δαμασκό, στη Βαγδάτη, μακρυά από τα βυζαντινά σύνορα. Αυτό επέτρεψε στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄ να επεκτείνει με επιτυχημένες εκστρατείες τα σύνορα πιο ανατολικά.
Γιατί θα’ πρεπε να θυμόμαστε την πολιορκία της Πόλης από τους Άραβες; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Οι Άραβες έγιναν γρήγορα ένας υπολογίσιμος αντίπαλος, τόσο πολιτικός όσο και ιδεολογικός. Οι Βυζαντινοί πλήρωσαν πολύ ακριβά το αρχικό λάθος να τους υποτιμήσουν. Η μεγάλη ανάπτυξή των Αράβων σε όλα τα επίπεδα μετά τον 7ο αιώνα έδειξε στους Βυζαντινούς ότι έπρεπε να αναπροσαρμόσουν τη στρατηγική και την οργάνωση του κράτους τους, αν ήθελαν να έχουν αποτέλεσμα στον αγώνα αυτόν. Αν και οι νίκες εναλλάσσονταν συχνά με τις ήττες, μπορούμε με ασφάλεια να συμπεράνουμε ότι συστατικα για τις περισσότερες από τις νίκες της Αυτοκρατορίας ήταν η στιβαρή διοίκηση του στρατού από ικανούς στρατηγούς, η πειθαρχία και η τάξη της διοικητικής μηχανής και οι ηγετικές ικανότητες του εκάστοτε αυτοκράτορα.
Ο Κάρολος Μαρτέλ επιτέλεσε μεγάλη υπηρεσία σταματώντας τους Άραβες στο Πουατιέ. Η συνεισφορά, όμως, του Λέοντος Γ΄, έχει σαφώς υποτιμηθεί από τα σύγχρονα βιβλία ευρωπαϊκής ιστορίας. Η νίκη του το 718 δικαίως θεωρείται από ορισμένους ορόσημο της ευρωπαϊκής ιστορίας. Αν λοιπόν πρέπει να κάνει κάτι ο σύγχρονος Ευρωπαίος πολίτης, αυτό είναι να δώσει προσοχή σε τέτοια ορόσημα που εξασφάλισαν, μεταξύ άλλων, τη σημερινή ευημερία του.
Για το Λέοντα Γ΄ και τους Άραβες ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Α. Βασίλιεφ – Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
G. Ostrogofsky – Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Στήβεν Ράνσιμαν – Βυζαντινός πολιτισμός
Charles Diehl – Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας
John Julius Norwich – Βυζάντιο, οι πρώτοι αιώνες
* Πωγωνάτος σημαίνει "με μεγάλο πηγούνι"
** Ο Κωνσταντίνος Ε΄ ονομάστηκε Κοπρώνυμος, γιατί κατά τη βάφτισή του αφόδευσε μέσα στην κολυμβήθρα.
Η εικόνα: Μικρογραφία που δείχνει το βυζαντινό ναυτικό να χρησιμοποιεί το "υγρό πυρ".
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment