Η Ανατολική Μεσόγειος είναι ένας χώρος, που ταλανίζεται από συγκρούσεις που επηρεάζουν όχι μόνο τα κράτη της περιοχής, αλλά και όσα άλλα έλκουν συμφέροντα από εκεί. Όταν ένα κράτος ανήκει σ’ ένα τέτοιο, διαρκώς μεταβαλλόμενο διεθνές περιβάλλον, οφείλει ν’ αναπτύξει σειρά από συντονισμένες ενέργειες ώστε ν’ αντιμετωπίζει τις προκλήσεις κάθε εποχής με επιτυχία. Με άλλα λόγια, πρέπει να διαθέτει μόνιμη στρατηγική. Αν ψάξει κανείς κράτος που κατόρθωσε να πρωτοστατεί στα διεθνή πράγματα για αιώνες, δρώντας πάντοτε με στρατηγική, δεν υπάρχει άλλο καλύτερο από τη Σπάρτη.
Η συνηθισμένη εικόνα που έχει κανείς για τη Σπάρτη είναι αυτή της πόλης – στρατοπέδου, όπου σκληροτράχηλοι στρατιώτες, μέτριας ίσως ευφυίας, εξασκούνται καθημερινά στην τεχνη του πολέμου με σκοπό τη συνεχή επέκταση. Οι ομορφιές της ζωής, οι τέχνες και τα γράμματα τους είναι μακρινά και ενίοτε άχρηστα, ενώ η πολιτική οργάνωση και ο σχεδόν ασκητικός τρόπος ζωής θυμίζει ολοκληρωτικό καθεστώς που θα ζήλευε ο Χίτλερ.
Η αλήθεια, όμως, είναι πιο περίπλοκη και σε πολλά διαφορετική. Η Σπάρτη πέρασε από το 800 π.Χ. και μετά διαδοχικές φάσεις μετασχηματισμού από ένα ασήμαντο κράτος στη νοτιοδυτική γωνιά της Πελοποννήσου σε ηγετική δύναμη στον ελληνικό χώρο, που επηρέαζε τις εξελίξεις σ’ ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο, απολαμβάνοντας σεβασμό από ισχυρές δυνάμεις της εποχής όπως οι Λυδοί, οι Πέρσες και οι Αιγύπτιοι. Στο κείμενο αυτό θα παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της.
Στις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. η Σπάρτη ήταν απλώς η κυρίαρχος μιας εύφορης αλλά απομονωμένης κοιλάδας στον Ευρώτα. Οι ισχυρές δυνάμεις των Ελλήνων τότε ήταν το Άργος, η Κόρινθος και η Χαλκίδα στη δυτική πλευρά του Αιγαίου και η Μίλητος και η Σάμος στην ανατολική. Όντας στο περιθώριο του συστήματος ισχύος, η Σπάρτη ενδιαφέρθηκε για τους άμεσους γείτονές της, με σκοπό να επεκταθεί. Στα δυτικά, η Μεσσηνία ήταν εξαιρετικά εύφορη και – το κυριότερο – πολιτικά κατακερματισμένη σε πολλά μικρά βασίλεια, αντίθετα από την πιο συμπαγή Σπάρτη. Οι Αρκάδες στα βόρεια ήταν επίσης κατακερματισμένοι και σε ορεινή, δύσβατη γη. Δεν αποτελούσαν απειλή για τη Σπάρτη, όπως το πλέον ισχυρό Άργος, που τότε κατείχε την Κυνουρία και ίσως τα Κύθηρα.
Με αυτά τα δεδομένα, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Τήλεκλος άρχισε να εγκαθιστά εποίκους στην εύφορη κοιλάδα του Νέδοντα, στην ανατολική Μεσσηνία, χωρίς αρχικά να έρθει σε άμεση αντιπαράθεση με τα ισχυρότερα μεσσηνιακά βασίλεια. Κάποια στιγμή, όμως, οι Μεσσήνιοι έχασαν την υπομονή τους με την πολιτική «σαλαμοποίησης» του Τήλεκλου και τον δολοφόνησαν. Αυτή ήταν η αφορμή του Α΄ Μεσσηνιακού πολέμου (περίπου 735-715π.Χ.).
Η επικράτηση των Σπαρτιατών στον πόλεμο αυτόν οφείλεται σε πολλούς παράγοντες: Κατά πρώτον, την εποχή εκείνη όλες οι πόλεις – κράτη ήταν απασχολημένες με το Ληλάντιο Πόλεμο, μια διαμάχη Χαλκίδας και Ερέτριας για την πεδιάδα του Ληλαντίου, διαμάχη που εξελίχθηκε σε «πανελλήνια σύρραξη» καθώς όλοι πήραν μέρος στηρίζοντας τη μία ή την άλλη πλευρά. Ουδείς έδειξε διάθεση να ασχοληθεί με τη Μεσσηνία. Κατά δεύτερον, οι Αρκάδες σύμμαχοι δεν μπορούσαν να βοηθήσουν αποτελεσματικά τη Μεσσηνία, όντας δίβουλοι και χλιαροί. Κατά τρίτον, αρκετές μεσσηνιακές κοινότητες προτίμησαν, αντί του πολέμου, μία πολιτική κατευνασμού, που κατέληξε σε όλεθρο, καθώς άνοιξε την όρεξη των Σπαρτιατών για μεγαλύτερη επέκταση (χιλιετίες αργότερα το ίδιο θα κατάφερναν Βρετανοί και Γάλλοι έναντι του Χίτλερ με τη συμφωνία του Μονάχου το 1938).
Η επιτυχία στη Μεσσηνία πολλαπλασίασε τα καλλιεργήσιμα εδάφη και μετέτρεψε τους Μεσσήνιους σε είλωτες. Στο εσωτερικό της Σπάρτης, όμως, ξέσπασαν διαμάχες ως προς τη διανομή των νέων γαιών κι αυτός είναι πιθανότατα ο λόγος που μια μερίδα Σπαρτιατών ξεκίνησε για την Ιταλία και ίδρυσε τον Τάραντα το 706 π.Χ., τη μοναδική αποικία Σπαρτιατών στην ιστορία. Εκτός αυτού, το κοινωνικοπολιτικό σύστημα της πόλης μεταλλάχθηκε για ν’ ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες: ο δήμος απέκτησε γη και πολιτική ισότητα (ονομάζονταν «όμοιοι»),η αριστοκρατική τάξη διατήρησε τον έλεγχο της διακυβέρνησης της πόλης μέσω διατήρησης της βασιλείας και παγίωσης της Γερουσίας ως αποφασιστικού οργάνου εξουσίας κι όλοι οι πολίτες είχαν συμμετοχή στην εκμετάλλευση των ειλώτων και τελειοποιούνταν στη στρατιωτική τέχνη. Οι ζυμώσεις αυτές έφεραν συγκερασμό των αντίθετων συμφερόντων στην πόλη κι η σταθερότητα που ακολούθησε πιστοποιεί τη μεγάλη εσωτερική νομιμοποίηση του πολιτεύματος.
Σαράντα περίπου χρόνια αργότερα, η Σπάρτη αισθάνθηκε ετοιμη να επεκταθεί ξανά, αυτή τη φορά προς βορρά, διεκδικώντας τη Θυρεάτιδα από το Άργος. Παράλληλα, ο δήμος ήταν σε αναβρασμό για ν’ αποκτήσει επιπλέον δικαιώματα. Η διέξοδος που βρήκε ο βασιλιάς Πολύδωρος ήταν ο ανοικτός πόλεμος με το Άργος. Το 669π.Χ. δόθηκε αποφασιστική μάχη στις Υσιές, όπου όμως νίκησαν οι Αργείοι, αν και με μεγάλες απώλειες.
Η ήττα αυτή έφερε μεγάλη εσωτερική κρίση στη Σπάρτη: οι αριστοκράτες βρήκαν ευκαιρία για να μεταρρυθμίσουν το πολίτευμα επί το ολιγαρχικότερο, θεσμοθετώντας τους 5 εφόρους, ένα πολιτικό σώμα που έλεγχε έως και τους βασιλιάδες, ο Πολύδωρος που ξεκίνησε τον αποτυχημένο πόλεμο δολοφονήθηκε και οι είλωτες της Μεσσηνίας εκμεταλλεύθηκαν την κρίση για να επαναστατήσουν. Η επανάσταση έμεινε στην ιστορία ως Β΄ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
Σ’ αυτήν την τόσο κρίσιμη καμπή για τη σπαρτιατική ιστορία η πόλη βοηθήθηκε από 3 παράγοντες: η Κόρινθος έστειλε στρατιωτικές ενισχύσεις, ενώ ταυτόχρονα οι αντίπαλοι της Σπάρτης, το Άργος και η Τεγέα, μαστίζονταν από έριδες και – πάνω απ’ όλα – οι Σπαρτιάτες κινητοποίησαν όλες τους τις δυνάμεις για να επικρατήσουν. Πολέμησαν σκυλίσια έχοντας τον ποιητή Τυρταίο να τους εξυψώνει το ηθικό, όπως περίπου η Σοφία Βέμπο στον πόλεμο του 1940.
Αν κι επικράτησαν των Μεσσήνιων επαναστατών, η προσπάθεια των Σπαρτιατών να επεκταθούν περαιτέρω απέτυχε, καθώς δεν μπορούσαν να κάμψουν το εμπόδιο της αρκαδικής πόλης της Τεγέας. Τότε, γύρω στα 560 π.Χ. η σπαρτιατική στρατηγική άλλαξε∙ το όραμα για εδαφική επέκταση και μετατροπή των γειτονικών λαών σε είλωτες εγκαταλείφθηκε και χαράχτηκε ένα νέο, μακροπρόθεσμο σχέδιο. Υπεύθυνος για το σχεδιασμό αυτό ήταν ο Χίλων, ηγετική φυσιογνωμία της Σπάρτης, που υπηρέτησε ως έφορος το 556 π.Χ. και θεωρείται ένας απ’ τους 7 σοφούς της αρχαίας Ελλάδας.
Βασικός στόχος της σπαρτιατικής υψηλής στρατηγικής κατά το δόγμα Χίλωνα ήταν η δημιουργία συμμαχικών δεσμών των γειτονικών πόλεων με τη Σπάρτη, όπου σε αντάλλαγμα αναγνώρισης της σπαρτιατικής πρωτοκαθεδρίας και παροχής στρατού στη Σπάρτη σε περίπτωση ανάγκης (σε περίπτωση πολέμου ή εξέγερσης των ειλώτων), οι σύμμαχοι της Σπάρτης εξασφάλιζαν εδαφική ακεραιότητα, πολιτική ανεξαρτησία και προστασία από επιθέσεις τρίτων (όχι όμως από επιθέσεις συμμάχων). Έτσι, η Σπάρτη τελειοποίησε τη στρατιωτική της τεχνική κι η οπλιτική της φάλαγγα την εποχή του Χίλωνα ήταν η φοβερότερη στρατιά της Μεσογείου, εγγύηση για τους φίλους και φόβητρο για τους εχθρούς. Η Πελοποννησιακή Συμμαχία ήταν γεγονός.
Η Συμμαχία αυτή, που δημιουργήθηκε επί Χίλωνα, έδωσε στη Σπάρτη μεγαλύτερη δύναμη κρούσης, λύνοντας το σημαντικότερο εσωτερικό της πρόβλημα: τη μείωση των γεννήσεων που συνεπαγόταν μείωση του αριθμού των στρατιωτών της. Παράλληλα, ανέδειξε τη Σπάρτη σε κυρίαρχη πόλη στην Ελλάδα και ισότιμο συνομιλητή με τον Κροίσο και το Φαραώ Άμασι, που σύναψαν συμμαχίες μαζί της. Η Σπάρτη προσέβλεπε στην πίστη των συμμάχων της χωρίς να είναι πιεστική ως προς τα υπόλοιπα∙ είναι χαρακτηριστικό ότι ανέχτηκε την εγκαθίδρυση δημοκρατικών καθεστώτων σε Μαντίνεια και Ήλιδα μετά τους μηδικούς πολέμους.
Μία άλλη παράμετρος της στρατηγικής του Χίλωνα ήταν η ανατροπή τυραννικών καθεστώτων στις ελληνικές πόλεις. Ξεκινώντας από τον τύραννο Αισχίνη στη Σικυώνα το 556 π.Χ., οι Σπαρτιάτες ανέτρεψαν μια σειρά από τυράννους, αντικαθιστώντας τους με ολιγαρχικά καθεστώτα. Τα κίνητρα δεν ήταν ιδεολογικά, αλλά καθαρά πολιτικά: οι τύραννοι ήταν επικίνδυνοι είτε ως απρόβλεπτοι ή επειδή συμμετείχαν σε συνασπισμούς εναντίον της Σπάρτης, ενώ οι ολιγαρχικοί προσέβλεπαν στη Σπάρτη για τη διατήρησή τους στην εξουσία. Μετά την κατάλυση του βασιλείου των Λυδών από τους Πέρσες, η Σπάρτη επιτέθηκε σε κάθε τύραννο φιλικό στους Πέρσες. Διαβλέποντας την περσική απειλή, οργάνωσε περί το 525 π.Χ. με την Κόρινθο μια ναυτική εκστρατεία κατά του Πολυκράτη της Σάμου, που είχε μηδίσει, αλλά δεν κατόρθωσε να τον ανατρέψει. Κατόρθωσε, όμως, γύρω στο 522 π.Χ. να ανατρέψει τον τύραννο Λύγδαμι της Νάξου, που θεωρούσε εξίσου επίφοβο.
Χάρη σ’ αυτές τις ενέργειες στο εξωτερικό, εδραιώθηκε η δύναμη της Σπάρτης. Στο εσωτερικό δε ο στόχος του Χίλωνα ήταν η διαιώνιση του κοινωνικοπολιτικού συστήματος. Για να το πετύχει, αύξησε την πίεση στους πολίτες για ομοιογένεια, υιοθετώντας την διάσημη σπαρτιατική λιτότητα (αν και οι αντιθέσεις ζούσαν και βασίλευαν) και ισχυροποίησε τη δύναμη των εφόρων ως θεματοφυλάκων του συστήματος.
Ο Χίλων άφησε το στίγμα του στην ιστορία της Σπάρτης αν και ήταν έφορος μόνο για ένα έτος. Είχε λόγο όμως στη στρατηγική της πόλης για πάνω από 30 έτη, γιατί η πολιτική ελίτ, κυρίαρχο όργανο της οποίας ήταν η Γερουσία, δεχόταν στους κόλπους της μόνιμα κάθε άνδρα που διέθετε αξιόλογες πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες. Στους κόλπους της Γερουσίας σμιλεύθηκε μια μακρόπνοη πολιτική, βάσει της οποίας η Σπάρτη επιδίωκε πάντα και λυσσαλέα το συμφέρον της, χωρίς εκπτώσεις για φίλους ή εχθρούς. Η εσωτερική ισορροπία και η προσεκτική στρατηγική ανάλυση έφεραν αποτελέσματα στη Σπάρτη για πολλούς αιώνες.
Τι μπορεί να μας δείξει η Σπάρτη σήμερα; Η χώρα μας αντιμετωπίζει ακόμη μια κρίση στη γειτονιά της Ανατολικής Μεσογείου. Για να ανταπεξέλθει την πίεση του προβλήματος, καλείται να αναπτύξει στρατηγική που να διαθέτει μακροχρόνια προοπτική και υψηλή εσωτερική νομιμοποίηση. Καθώς είναι μικρό κράτος, είναι σημαντικό να επικοινωνήσει τα συμφέροντά της και να αναπτύξει συμμαχίες με κατάλληλους διεθνείς δρώντες για να τα προασπίσει. Πάνω απ’ όλα, όμως, θα πρέπει και μόνη της να φανεί αποφασιστική κάθε φορά που διαφαίνεται κάποια απειλή. Η επιτυχία των σχεδίων μας θα δείξει το πόσο εκτιμούμε το βάθος της ιστορίας μας.
Για την ιστορία και τη στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Paul Cartledge – Sparta and Laconia: a regional history (Routledge)
- Κων/νος Κολλιόπουλος – Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης (Ποιότητα)
- S. C. Todd – Αθήνα και Σπάρτη (Καρδαμίτσα)
- Claude Mosse – Η αρχαϊκή Ελλάδα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθν. Τραπέζης)
Η εικόνα: Ψηφιδωτό με τη μορφή του Χίλωνα.
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment