«Όλοι εμείς οι εγγράμματοι του δυτικού κόσμου είμαστε γιοι και κόρες του Ομήρου». Αυτά ήταν τα λόγια του κορυφαίου κριτικού λογοτεχνίας Harold Bloom (+2019), για να περιγράψει την χωρίς αντίπαλο επίδραση του ομηρικού έργου στη δυτική λογοτεχνία. Τα ομηρικά έπη θεωρούνται το ορόσημο για την παγκόσμια είσοδο στον κόσμο της εγγραμματοσύνης και τη βίαιη αποκοπή από την προφορικότητα. Η απήχησή τους, ήδη από την αρχαιότητα, ήταν τόσο μεγάλη, ώστε οι πρώτοι Πυθαγόρειοι να ονομάζουν τα ομηρικά έπη «ιερά βιβλία» και ο Αισχύλος, απαντώντας σε επευφημίες για το έργο του, να ομολογεί ότι οι τραγωδίες του δεν ήταν παρά ψίχουλα από το μεγάλο τραπέζι του Ομήρου.
Γιατί, όμως, τα ομηρικά έπη έχουν τέτοια θέση στο παγκόσμιο πολιτισμικό στερέωμα; Ένας λόγος είναι ότι και τα δύο έπη αποτελούν λογοτεχνικά αρχέτυπα: η Ιλιάδα για την κατάληψη ενός κάστρου και η Οδύσσεια για το πνευματικό ταξίδι. Αυτό που κάνει, όμως, τα ομηρικά έπη αξεπέραστα έως σήμερα είναι οι διαχρονικές αξίες που κουβαλούν. Στο κείμενο αυτό θα ασχοληθούμε με τις αξίες της Οδύσσειας.
Η Οδύσσεια είναι το δεύτερο ποίημα του Ομήρου, μετά την Ιλιάδα. Ο Όμηρος (ή όποιος ποιητής κρύβεται πίσω απ’ το όνομα αυτό, καθώς το Ομηρικό Ζήτημα δεν μας απασχολεί εδώ) πρέπει να έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ. οπότε και πήραν τη μορφή τους τα δύο έπη. Η Οδύσσεια στην καλύτερη περίπτωση χρονολογείται στα μέσα του 8ου αιώνα και στη χειρότερη προς το τέλος του. Είναι ένα ποίημα 12.110 στίχων σε ιωνική διάλεκτο ανάμικτη με αρκετά αιολικά στοιχεία. Το ποίημα είναι σε δακτυλικό εξάμετρο, ένα μέτρο που δεν συναντάται πουθενά αλλού στον κόσμο και βοηθά τη γλώσσα να διατηρεί τη μουσικότητα και τη ζωντάνια της. Για να εξασφαλισθεί η προσαρμογή της γλώσσας στις στιχουργικές ανάγκες, ο Όμηρος χρησιμοποίησε τα λογότυπα (formulae), με πιο συνηθισμένο εξ αυτών το να συνοδεύει ένα κοσμητικό επίθετο το ίδιο πάντα ουσιαστικό (π.χ. η ροδομάγουλη αυγή).
Στην Οδύσσεια εμφανίζεται για πρώτη φορά στη δυτική λογοτεχνία το flash back, καθώς και η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. Έτσι, οι ήρωες παρουσιάζονται ως ζωντανοί άνθρωποι που δείχνουν ανάγλυφα τον εσωτερικό τους κόσμο. Η χρήση του μονόλογου και του διαλόγου έδωσε στον Όμηρο τον τίτλο «πρώτος των τραγικών». Ήταν ένας από τους αοιδούς που τραγουδούσαν τα έπη με τη συνοδεία φόρμιγγος (λύρας) και ίσως ήταν τυφλός, όπως και ο αοιδός των Φαιάκων Δημόδοκος, το alter ego του. Εκτός από την Ιλιάδα και η Οδύσσεια βρίθει γνωμικών, μεσα στη σύντομη διατύπωση των οποίων περικλείεται η σοφία πολλών γενεών και αναδύεται ένα ηθικό μήνυμα, χωρίς να έχουν διδακτικό τόνο. Τα γνωμικά αυτά, αλλά και όλο το έργο της Οδύσσειας διατρέχουν οι αξίες της ομηρικής εποχής, που επιζούν ως σήμερα, αποδεικνύοντας την αξία τους. Γι’ αυτές τις αξίες τα ομηρικά έπη έγιναν το σχολικό αναγνωστικό των ιστορικών χρόνων.
Στην Οδύσσεια αναδεικνύεται η οργάνωση της ομηρικής κοινωνίας εν ειρήνη. Κέντρο της και βασική της αξία ήταν ο οίκος, από τον οποίο πήγαζαν όχι μόνο η ικανοποίηση των υλικών αναγκών, αλλά και το αίσθημα ασφάλειας, οι κανόνες, οι αξίες, τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις των μελών του, αλλά και οι σχέσεις με τους θεούς. Ο οίκος δεν ήταν μόνο τα μέλη της οικογένειας, αλλά όλα τα άτομα του σπιτιού μαζί με τα αγαθά του. Κάθε έμψυχο ον μέσα στον οίκο είχε τη θέση και την αξία του και η τέχνη διαχείρισης του οίκου προσέφερε τη λέξη οικονομία. Γι’ αυτό σε χειρότερη θέση στην ομηρική κοινωνία δεν ήταν ο δούλος, αλλά ο θήτης, δηλ. ο άνθρωπος που δεν έχει δεσμό με κάποιον οίκο, δεν ανήκει πουθενά.
Η βάση του οίκου ήταν η γη που κατείχε. Τα αγαθά από τη γεωργία και την κτηνοτροφία μαζεύονταν και αποθηκεύονταν στο πιο σημαντικό μέρος του οίκου, την αποθήκη κι από κει διανέμονταν απ’ τον αρχηγό του οίκου, όταν και όπως αυτός έκρινε. Καθώς δεν υπήρχε ομαλός ειρηνικός τρόπος ν’ αποκτήσει κανείς περισσότερη γη, η έγγεια ιδιοκτησία είχε κοινωνικά τη μέγιστη σημασία κι η εξορία ήταν το μεγαλύτερο κακό. Ο Οδυσσέας ήθελε να γυρίσει στην Πηνελόπη, που ήταν ασφαλώς όμορφη και καλή, αλλά ήθελε πιο πολύ να επιστρέψει στον οίκο του και να απολαύσει τη θαλπωρή του. Αυτός ήταν ο νόστος του.
Πώς αποκτούσαν, όμως, οι άνθρωποι της Οδύσσειας νέα αγαθά πέρα από τη γεωργία και την κτηνοτροφία; Οι επιδρομές και οι πόλεμοι για λαφυραγωγία ήταν συχνοί και συμμετείχαν σ’ αυτούς περισσότεροι οίκοι από κοινού. Πολλές φορές, όμως, η βίαιη λύση δεν ήταν ούτε δυνατή ούτε επιθυμητή∙ μία επίθεση κατά ισχυρού αντιπάλου προκαλούσε αντίποινα. Γι’ αυτό επέλεγαν την ανταλλαγή δώρων, που περιποιούσε τιμή και κύρος τόσο στο δωρητή όσο και στο δωρεοδόχο. Η ανταπόδοση των δώρων δεν ήταν απαραίτητο να ακολουθήσει αμέσως, αλλά πάντως ώφειλε κάποτε να γίνει. Με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσονταν συμμαχίες και γινόταν «εξωτερική πολιτική» και «διπλωματία». Για τη σύναψη συμμαχιών βέβαια υπήρχε και ο θεσμός του γάμου, του οποίου βασικό κριτήριο ήταν το κύρος κι ο πλούτος του οίκου, απ’ όπου προερχόταν η νύφη. Ο έρωτας ακολουθούσε, αν ακολουθούσε...
Ο θεσμός, όμως, που αποθεώνεται στην Οδύσσεια είναι αυτός της φιλοξενίας. Η φιλοξενία ήταν σοβαρή υπόθεση του οίκου και οι λέξεις «ξένος» και «φιλοξενία» ήταν όροι που είχαν τόση επισημότητα όση σχεδόν ο γάμος. Η λέξη «ξένος» είχε διάφορες σημασίες: αυτόν που ερχόταν από μακρυά, τον επισκέπτη, το φίλο. Απέναντι στον ξένο υπήρχε αυτονόητα φόβος και καχυποψία (γι’ αυτό και η θεά Αθήνα καλύπτει τον Οδυσσέα με ομίχλη μέχρι να φτάσει στο παλάτι του Αλκίνοου), αλλά ταυτόχρονα ιερή υποχρέωση όλων για φιλοξενία. Δεν είναι τυχαίο ότι ο βασιλιάς των θεών προσφωνείται «Ξένιος» Δίας, ενώ ο Κύκλωπας Πολύφημος που δεν τηρεί τη φιλοξενία θεωρείται βάρβαρος.
Ο άνθρωπος που φιλοξενούσε ξένο, εκτός από την εύνοια των θεών, είχε έναν πραγματικό αντικαταστάτη των συγγενών του, έναν προστάτη στον ξένο τόπο. Αν κάτι τον υποχρέωνε να φύγει από την πατρίδα του, είχε πάντα ένα καταφύγιο για να μην είναι ανέστιος. Είχε πάντοτε ένα αποκούμπι στις δυσκολίες του κι έναν προμηθευτή ανδρών και οπλισμού όταν ετοιμαζόταν για μάχη.
Οποτεδήποτε έφτανε ένας επισκέπτης, οποιοσδήποτε κι αν ήταν, η τάξη απαιτούσε να πάρει πρώτα μέρος στο φαγητό. Μόνο μετά το φαγητό ήταν σωστό να ρωτήσει αυτός που φιλοξενούσε ποιος ήταν ο ξένος του και τι ήθελε. Αυτό τον κανόνα τηρεί τόσο ο βασιλιάς Αλκίνοος όσο κι ο χοιροβοσκός Εύμαιος. Το γεύμα ήταν τελετουργία, στην οποία πιστευόταν ότι συμμετέχουν κι οι θεοί, γι’ αυτό είχαν κι αυτοί μερίδα από το φαί. Η τελετουργία αυτή επιζεί ως σήμερα: στη βασιλόπιτα κόβουμε πρώτα ένα κομμάτι «του Χριστού» και πάντα υπάρχει ένα κομμάτι «του φτωχού» για οποιον ζητήσει φαί ή φιλοξενία.
Η σπουδαιότερη, όμως, αξία της Οδύσσειας, αυτή που την κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα έπη, είναι ο κεντρικός της χαρακτήρας. Ο Οδυσσέας είναι κυρίως πολύτροπος, πολυμήχανος και εφευρετικός, έχοντας ως σκοπό να γυρίσει στην πατρίδα του και τον οίκο του. Η αρετή του Οδυσσέα δεν είναι η πολεμική και αθλητική ανδρεία (αν και έχει αρκετή απ’ αυτή, όταν ταπεινώνει τους Φαίακες νεαρούς στα αγωνίσματα κι όταν σκοτώνει τους μνηστήρες), αλλά η διανοητική του δύναμη, με την οποία επιτυγχάνει ηρωικούς σκοπούς. Με το μυαλό του ξεπερνά πολλές και διαφορετικές δυσκολίες καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού του, ξεφεύγοντας από κάθε αδιέξοδο. Ξέρει να προσποιείται και να περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να επικρατήσει. Με τον έξυπνο και μετρημένο λόγο του καταφέρνει να σαγηνεύσει θεές όπως η Κίρκη και η Καλυψώ, αλλά και θνητές όπως η Ναυσικά, όντας γυμνός ναυαγός.
Ο Οδυσσέας ενσαρκώνει το ιδανικό της γεωμετρικής εποχής. Είναι ο φιλοπερίεργος άνθρωπος που περιπλανιέται στον κόσμο προσδοκώντας υλικά οφέλη, αλλά κυρίως τη γνώση, που θα του αποφέρει την ευδαιμονία. Η ευδαιμονία του αυτή προέρχεται από την κατανόηση και επικράτησή του έναντι των δυνάμεων της φύσης και της κοινωνίας.
Η Οδύσσεια έφερε βέβαια και μια καινοτομία στη θρησκευτική ζωή των Ελλήνων. Οι θεοί είναι αθάνατοι κι αγέραστοι σε αντίθεση με τους ανθρώπους, αλλά κατά τα λοιπά έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, πάθη και συναισθήματα, δεν είναι υπερφυσικά τέρατα όπως οι θεοί των Αιγυπτίων. Σε αντίθεση με την Ιλιάδα, οι θεοί στην Οδύσσεια ενδιαφέρονταν για την ηθική αξία των ανθρώπινων πράξεων. Ο Δίας είναι η προσωποποίηση της δικαιοσύνης, αλλά υπόκειται κι αυτός, όπως όλοι οι θεοί στις επιταγές της δικαιοσύνης και της ορθότητας.
Στην Οδύσσεια ο ήρωας σέβεται μεν τους θεούς και ζητά τη βοήθειά τους, αλλά βασίζεται και στις δυνάμεις του για να ξεπεράσει τις δυσκολίες του (συν Αθηνά και χείρα κίνει). Η αντίληψη αυτή καθορίζει τη σχέση του ομηρικού ανθρώπου με το θείο∙ η σχέση ανθρώπων και θεών διέπεται από έναν ηθικό κώδικα ανταπόδοσης, στον οποίο υπόκεινται και οι θεοί∙ δεν είναι βέβαια ισότιμη. Ο Οδυσσέας, όσο πολυμήχανος κι αν είναι, δεν παύει να είναι άνθρωπος κι όταν εμπιστεύεται υπερβολικά τις δυνάμεις του, διαπράττει ύβρι, μετά την οποία επέρχεται η τιμωρία (νέμεσις). Το όριο των ανθρώπινων δυνάμεων είναι ένα απ’ τα πιο δυνατά μηνύματα του Ομήρου.
Τι κράταει τελικά κανείς από τον Όμηρο όταν διαβάσει την Οδύσσεια; Ο Όμηρος δεν είναι απλά άλλος ένας αφηγήτης μύθων. Είναι ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος ενός λαού γεμάτου μύθους και θρύλους, τους οποίους όμως ξέρει να ελέγχει και να πλέκει με τέχνη, υποτάσσοντας κάθε τομέα της δράσης στις αρχές της λογικής. Η υπεροχή του Ομήρου έναντι πάντων έγκειται στον τρόπο που δούλεψε με φρεσκάδα το υλικό που κληρονόμησε από τους προκατόχους του, καθώς και στις μικρές τροποποιήσεις και επινοήσεις που εισήγαγε κατά τη συρραφή. Ό,τι όμως κι αν πιστεύει κανείς για τις αξίες της Οδύσσειας, δεν παύει να είναι το ομορφότερο παράδειγμα ταξιδιού, το οποίο ταξιδεύει τους ακροατές και τους αναγνώστες του, αιώνες τώρα, στα πιο μαγικά μέρη του μυαλού και του χάρτη.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ την Οδύσσεια σε μετάφραση Ζήσιμου Σιδέρη.
Κατά τα λοιπά για την Οδύσσεια ΔΙΑΒΑΣΤΕ
1. Κ. Τρυπάνης – Τα Ομηρικά Έπη (Εκδοτική Αθηνών)
2. Μ. Finley – Ο κόσμος του Οδυσσέα (Ι. Σιδέρης)
3. Pierre Vidal-Naquet – Ο κόσμος του Ομήρου (Εξάντας)
4. Ο Όμηρος και η ελληνική σκέψη με τα εξής κείμενα, μεταξύ άλλων:
α) Ελπινίκη Τσικλείδη – Η παιδαγωγική αξία των επών του Ομήρου για την εφηβική ηλικία,
β) Ταξιάρχης Τσιμπέρης – Βίοι παράλληλοι: ανθρώπινο και θείο στο ομηρικό έπος,
γ) Φίλιππος Φίλιος – Η έννοια της αρετής στον Όμηρο.
Η εικόνα: Η αποθέωση του Ομήρου: Ανάγλυφο που παριστάνει τον ποιητή να στεφανώνεται από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment