Σύμφωνα μ’ ένα αγαπημένο μου απόφθεγμα «η υγεία είναι σάν την ευτυχία: αν δεν τη σκέφτεσαι, την έχεις κι αν τη σκέφτεσαι, σου λείπει». Μαστιζόμενη από τον κορωνοϊό, η ανθρωπότητα ανησυχεί για την υγεία της. Οι γιατροί ως επιστήμονες έχουν επανέλθει στο προσκήνιο, ανακτώντας το ρόλο του προτύπου από μοντέλα, αθλητές και μάγειρες στη συνείδηση του κόσμου. Μ’ όλα αυτά που συμβαίνουν πολλοί αισθάνονται τυχεροί που ζουν στη σημερινή εποχή της προηγμένης ιατρικής κι όχι στα μέσα του 14ου αιώνα επί πανούκλας ή στις αρχές του 20ου αιώνα επί ισπανικής γρίπης. Κανείς δε θα ήθελε να ζει στην αρχαιότητα, οπότε οι συνθήκες ήταν άκρως επικίνδυνες σε σχέση με το σήμερα. Κι όμως, δεν ήταν όλα ζοφερά. Παρόλη την αλματώδη ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης, ειδικά από το 1950 και μετά, η αρχαία Ελλάδα έχει ακόμη πολλά να προσφέρει∙ μια περιήγηση στον κόσμο της αρχαίας ελληνικής ιατρικής θα σας πείσει.

Αρχικά, η ιατρική τέχνη ήταν προνόμιο του θεού Απόλλωνα. Ο Όμηρος στα έπη του δεν αναφέρει τον Ασκληπιό ως θεό, αλλά ως άνθρωπο. Πιθανότατα, ήταν διάσημος γιατρός σε κάποιο απ’ τα μυκηναϊκά βασίλεια του 13ου αιώνα π.Χ. Ήταν τόσο καλός γιατρός, ώστε αργότερα θεοποιήθηκε κι η λατρεία του απλώθηκε σ’ όλη την Ελλάδα, που γέμισε Ασκληπιεία. Το παλαιότερο είναι αυτό στην Τρίκκη (τα σημερινά Τρίκαλα) ενώ υπάρχουν Ασκληπιεία στο Αμφιαράειο στον Ωρωπό, στο Τροφώνειο άντρο στη Λιβαδειά και βέβαια στην Επίδαυρο, που είναι το γνωστότερο και καλύτερα διατηρημένο. Τα Ασκληπιεία χτίζονταν κοντά στη θάλασσα ή κοντά σε πηγές, στον καθαρό αέρα και μακρυά από πόλεις. Όλοι οι ιερείς ήταν γιατροί, αλλά και το υπόλοιπο προσωπικό των ιερών είχε κάποιες γνώσεις ιατρικής, ώστε να μπορεί να βοηθήσει ως νοσηλευτές και μαλάκτες.

Οι ασθενείς επισκέπτονταν το ιερό επί πληρωμή και παρέμεναν αρκετές ημέρες. Αφού περνούσαν μια προκαταρκτική φάση καθαρμού και αποχής από ορισμένες τροφές, έμπαιναν στο ναό, όπου τους γινόταν λεπτομερής εξέταση, ακολουθούσαν δίαιτα, λουτρά και μαλάξεις. Το βράδυ κοιμούνταν στο άδυτο, κοντά στο άγαλμα του θεού, ώστε να ονειρευτούν τη θεραπεία τους. Η θεραπεία αυτή ήταν αποτέλεσμα πολλών παραγόντων: αυθυποβολή, ιατρική βοήθεια από τους ιερείς – γιατρούς, αλλά και πίστη προς το θείο, παράγοντας διόλου ευκαταφρόνητος ακόμη και σήμερα: έρευνα του ιατρικού κέντρου Dartmouth-Hitchcock το 1995 προσδιόρισε ότι εκείνοι που έχουν πίστη έχουν τριπλάσιες πιθανότητες να επιβιώσουν μετά από επέμβαση στην καρδιά σε σχέση με αυτούς που δεν πιστεύουν.

Μετά την αποθεραπεία, εγκατέλειπαν το ιερό, συχνά όμως άφηναν κάποιο ανάθημα ή δώρο προς το θεό σε ένδειξη ευγνωμοσύνης. Πριν τη θεραπεία, άφηναν στο ναό αναθήματα που εικόνιζαν τα μέλη τους που πονούσαν, σαν ικεσία προς τον Ασκληπιό. Το ίδιο γίνεται σε πολλές χριστιανικές εκκλησίες έως και σήμερα. Οι ανασκαφές στην Επίδαυρο ανέσυραν τέτοια αναθήματα, μαζί με χειρουργικά εργαλεία και διάφορα άλλα ιατρικά σύνεργα.

Η απαγγίστρωση της ιατρικής από τη θρησκεία και η καθιέρωσή της ως επιστήμη οφείλεται στον Ιπποκράτη, το διαπρεπέστερο εκπρόσωπο της σχολής της Κω. Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω το 460π.Χ. και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια γιατρών. Διδάχθηκε την ιατρική από τον πατέρα του και μέσα στη σχολή της Κω, που ήταν περίφημη, ενώ φοίτησε και στην απέναντι σχολή της Κνίδου, που ήταν ανταγωνίστρια κι εφάρμοζε άλλες μεθόδους. Εξάσκησε το επάγγελμα του ιατρού πρώτα στην Κω και μετά περιόδευσε σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Ήταν τόσο διάσημος ώστε ο Πέρσης βασιλιάς Αρταξέρξης ζήτησε τις υπηρεσίες του έναντι αδράς αμοιβής για ν’ αντιμετωπίσει μια επιδημία που θέριζε τον περσικό στρατό∙ ο Ιπποκράτης όμως αρνήθηκε να βοηθήσει τους εχθρούς της πατρίδας του. Αφού ταξίδεψε παντού, πέθανε στη Θεσσαλία σε ηλικία 90 ετών.

Του αποδίδονται δεκάδες έργα για κάθε ιατρικό τομέα. Κάποια απ’ αυτά είναι δικά του, άλλα γράφτηκαν από μαθητές υπό την καθοδήγηση του ή στο πνεύμα της διδασκαλίας του. Οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι διέσωσαν τη βιβλιοθήκη της ιπποκρατικής σχολής στην Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και οι αρχαιολόγοι διέσωσαν όσα μπόρεσαν να βρούν στην Αίγυπτο και αλλού. Στα σημαντικότερα έργα συγκαταλέγεται ο Όρκος, που αποτελεί ως και σήμερα ακρογωνιαίο λίθο της ιατρικής δεοντολογίας, και οι Αφορισμοί, όπου αποτυπώνονται αποφθεγματικά συμπυκνωμένες ιατρικές γνώσεις. Η πρώτη φράση των Αφορισμών αναδεικνύει τη δυσκολία του ιατρικού επαγγέλματος: «η ζωή είναι σύντομη, η ιατρική μακρόχρονη, η ευκαιρία φευγαλέα, η πείρα απατηλή, η ορθή κρίση δύσκολη».

Με τον Όρκο του Ιπποκράτη συνενώθηκε η ιατρική επιστήμη με τον ανθρωπισμό. Για πρώτη φορά τέθηκαν συγκεκριμένοι κανόνες για τους γιατρούς, καθιερώνοντας ως πρωταρχικό σκοπό της ιατρικής την ανακούφιση του ασθενούς που υποφέρει. Απαγορεύτηκε η ευθανασία, η έκτρωση, ο ευνουχισμός (που τότε ήταν συχνός, καθώς πολλοί έβρισκαν δουλειά στα χαρέμια της Ανατολής), καθώς κι η σεξουαλική εκμετάλλευση των ασθενών, ακόμη και των δούλων. Για πρώτη φορά επίσης ακούμε για το ιατρικό απόρρητο.

Η επανάσταση, όμως, του Ιπποκράτη δεν ήταν μόνο θεωρητική. Καθιέρωσε το πείραμα για ν’ αποδείξει τις θεωρίες του και δεν δεχόταν τις γενικόλογες εξηγήσεις των φιλοσοφων της εποχής του, ιδίως του Εμπεδοκλή, που πρέσβευαν ότι υπάρχει μία και μοναδική αιτία κάθε ασθένειας. Τον εκνεύριζαν οι αγύρτες που κορόιδευαν τον κόσμο με φλυαρίες, ενώ οι ασθενείς υπέφεραν, καθώς και οι κομπογιαννίτες που απέδιδαν την επιληψία στους θεούς (γι’ αυτό και ονομαζόταν «ιερά νόσος»)• ο Ιπποκράτης πρέσβευε ότι οι θεοί επεμβαίνουν στην επιληψία όσο και στις άλλες ασθένειες. Θεωρούσε ότι η τροφή που έπαιρνε κάθε άνθρωπος, το είδος του νερού που έπινε, το κλίμα στο οποίο ζούσε, επηρέαζαν καθοριστικά την υγεία του.

Είχε επαρκείς γνώσεις οστεολογίας, ώστε να φτιάξει ένα χάλκινο ομοίωμα ανθρώπινου σκελετού, το οποίο αφιέρωσε στο μαντείο των Δελφών, ενώ χάρη στις μελέτες του στη νοσολογία πολλά ονόματα ασθενειών επιβιώνουν ως σήμερα: καρκίνος, διφθερίτιδα, πνευμονία, πλευρίτιδα, άφθα, έλκος, αποπληξία, ημιπληγία είναι μερικά μόνο απ’ αυτά.

Εκτός απο τον Ιπποκράτη, όμως, υπήρχαν κι άλλοι γιατροί κι άλλες σχολές. Μια απ’ τις πιο γνωστές ήταν αυτή του Κρότωνα στην Μεγάλη Ελλάδα. Ο πιο διάσημος εκπρόσωπός της ήταν ο Αλκμέων, πυθαγόρειος φιλόσοφος (όπως κι ο Ιπποκράτης), αλλά και ακούραστος ερευνητής. Κάνοντας ανατομές στα ζώα ανακάλυψε το πεπτικό νεύρο και έφτασε στο σωστό συμπέρασμα ότι ο εγκέφαλος είναι το κέντρο των αισθήσεων. Ο πολύς Αριστοτέλης αργότερα θα καταλήξει ότι το κέντρο είναι η καρδιά για να φτάσουμε στον Ηρόφιλο από τη Χαλκηδόνα, που διόρθωσε το λάθος του μεγάλου φιλοσόφου χάρη στη συστηματική έρευνα του νευρικού συστήματος.

Πολλοί γιατροί, ειδικά στην ελληνιστική εποχή, έφτασαν την ιατρική σε ψηλότερα επίπεδα. Εκτός από τον Ηρόφιλο, στον οποίο οφείλουμε την ορολογία για τα μέρη του εγκεφάλου και τη βασική διάκριση των νεύρων, ο Ερασίστρατος από το Χίο θεωρείται ο ιδρυτής της φυσιολογίας. Έκανε απίστευτη πρόοδο στο κυκλοφορικό σύστημα, παρατηρώντας τις βαλβίδες της καρδιάς και διαχωρίζοντας τις φλέβες από τις αρτηρίες, αλλά εκεί που διέπρεψε ήταν η μελέτη των αδένων: η επόμενη πρόοδος στον τομέα αυτόν έγινε από τον Gaspario Aselli τον 17ο αιώνα.

Γιατί είναι σημαντικό το έργο αυτών των γιατρών σήμερα; Αναλογιστείτε πρώτα σε τι κόσμο ζούσαν. Στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε ιατρική σχολή ούτε εξετάσεις και χορήγηση κάποιου είδους άδειας άσκησης επαγγέλματος. Οποιοσδήποτε μπορούσε να ισχυρίζεται ότι είναι γιατρός και να ταλαιπωρεί τον κόσμο ατιμώρητα. Δεν υπήρχε τρόπος να διαχωρίσει κανείς τον επιστήμονα από τον σκιτζή, γι’ αυτό και οι γιατροί οργανώνονταν σε συντεχνίες και με τον Όρκο του Ιπποκράτη υπόσχονταν να μη διδάξουν την τέχνη τους εκτός του κύκλου τους. Δεν υπήρχε δημόσια περίθαλψη, όπως την ξέρουμε σήμερα ούτε νοσοκομεία. Μια πόλη πλήρωνε έναν γιατρό προκαταβολικά για να παραμένει εντός της επικράτειάς της και να παρέχει τις υπηρεσίες του, αλλά ήταν ελεύθερος να ζητά ό,τι αμοιβή ήθελε.

Εκτός αυτού, οι άσχημες συνθήκες ζωής, η έλλειψη καθαρού νερού και η κακή διατροφή ήταν οι συχνότερες αιτίες θανάτων για τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων, δηλαδή τους φτωχότερους πολίτες. Χάρη στην ιπποκρατική σχολή και στο Γαληνό, διάσημο γιατρό της αυτοκρατορικής Ρώμης, γνωρίζουμε ότι η ελονοσία και η φυματίωσα θέριζαν τον πληθυσμό, ενώ υπήρχε υψηλή παιδική θνησιμότητα. Οι γιατροί τότε δεν υστερούσαν από τους σημερινούς στη διάγνωση της ασθένειας, αλλά στην έλλειψη οργάνων για ακριβή μέτρηση. Πώς να καταλάβει κανείς τη διάδοση των μικροβίων χωρίς χημική ανάλυση; Περαιτέρω, κανείς γιατρός της αρχαιότητας δεν έκανε ανατομή των πτωμάτων, καθώς το απαγόρευε η θρησκεία: έτσι στην αρχαιότητα υστερούσαν στην ανατομία κι έπρεπε να περάσουν πολλοί αιώνες για ν’ αλλάξει αυτό. Ακομη κι ο Λεονάρντο ντα Βίντσι έκανε νεκροτομές κρυφά από την καθολική εκκλησία τις μεταμεσονύχτιες ώρες.

Οι αρχαίοι γιατροί δεν είχαν ν’ αντιμετωπίσουν μόνο τις απλές ασθένειες, αλλά και σοβαρές επιδημίες. Η πιο διάσημη είναι ο λοιμός των Αθηνών κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που κράτησε από το 430 έως το 426π.Χ. Αν και οι ερευνητές διαφωνούν, οι πιο πιθανές εκδοχές του λοιμού ήταν τύφος ή ευλογιά. Το ένα τρίτο του πληθυσμού της πόλης χάθηκε, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο Περικλής. Η επιδημία προκλήθηκε από τις άθλιες συνθήκες υγιεινής μέσα στην πόλη, οι οποίες οξύνθηκαν μετά την απόφαση του Περικλή να κλειστούν όλοι οι κάτοικοι μέσα στα Μακρά Τείχη. Ο συνωστισμός, η έλλειψη υγιεινής και μέτρων προστασίας δημιούργησαν έναν εκρηκτικό συνδυασμό που έπληξε την πόλη για χρόνια.

Τι έχει λοιπόν να προσφέρει ο αρχαίος έλληνας γιατρός στην επιστήμη του σήμερα; Από τα συγγράμματα του Ιπποκράτη και των μαθητων του, που έχουν φτάσει ως εμάς, φαίνεται η αγάπη του γιατρού για την επιστήμη του και η θέλησή του μ’ αυτή να υπηρετήσει τον άνθρωπο. Γι’ αυτό και ο Ιπποκράτης ωρύεται κατά των αγυρτών, που ταλαιπωρούν τον ασθενή και των φιλοσόφων, που γενικολογούν χωρίς απτά στοιχεία. Η προσήλωσή του στην πειραματική απόδειξη των ισχυρισμών του τον βάζει στην ίδια ομάδα με τον Ευκλείδη, το Δημόκριτο και τον Αρχιμήδη: η αρχή της μαθηματικής αποδειξης της επιστημονικής γνώσης βασίσθηκε στο έργο αυτών των ανθρώπων και ξεχώρισε τον ελληνικό πολιτισμό από τους αντίστοιχους της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. Εγώ, όμως, θέλω να θυμάμαι τον Ιπποκράτη ως πρότυπο για έναν άλλο λογο: ενώ στα έργα του μιλά με αυστηρότητα για το έργο του ιατρού, θεωρεί αυτονόητο ότι θα κάνει και λάθη• θεωρεί, λοιπόν άξιέπαινο το γιατρό που κάνει τα λιγότερα λάθη.

Για την αρχαία ελληνική ιατρική και τη θεραπεία των ασθενών ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Ιπποκράτης – Όρκος, Νόμος, Περί αρχαίης ιητρικής, Αφορισμοι (Κάκτος)
- Βενιαμίν Φάρινγκτον – Η επιστήμη στην αρχαία Ελλάδα (Κάλβος)
- Robert Garland – Η καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων (Βασδέκης)
- Egon Friedel – Πολιτιστική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (Πορεία)
- Alice Walton – Ασκληπιός (Καρδαμίτσα)
Εικόνα: Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο με τον Ασκληπιό επί το έργο περ. 400 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Γιάννης Δρίτσουλας