Στην Ήριννα Δουκακάρου, εξαιρετική δικηγόρο και φίλη

Γυναίκες που ανέθρεψε με ύμνους ο Ελικώνας
κι ο βράχος ο τραχύς της Μακεδονικής Πιερίας
να λένε τα τραγούδια τους στη γλώσσα των θεών
Την Πράξιλλα και τη Μοιρώ, το στόμα της Ανύτης
τον θηλυκό μας Όμηρο, και τη Σαπφώ
στολίδι μες στης Λέσβου τις επιπλόκαμες γυναίκες
την Ήριννα, την ξακουστή Τελέσιλλα και σένα Κόριννα,
που ύμνησες της Αθηνάς την τρομερή ασπίδα•
κι ακόμη τη Νοσσίδα με την τρυφερή φωνή
και τη γλυκόηχη Μύρτι, όλες να είναι εργάτριες
σελίδων που νικήσανε το χρόνο.
Κι αν γέννησε μούσες εννιά ο Μέγας Ουρανός
γέννησε εννιά και η Γη, μερίδιο να’ χουν κι οι θνητοί
στην άφθαρτη απόλαυση της τέχνης*.

Μ’ αυτά τα λόγια ο ποιητής Αντίπατρος ο Θεσσαλονικεύς θέλησε να τιμήσει τις εννιά πιο εξέχουσες ποιήτριες της αρχαίας Ελλάδας. Η περίπτωσή τους είναι ξεχωριστη, καθώς σε μια εποχή ανδροκρατίας, μεταξύ άλλων και στις τέχνες, εποχή που οι γυναίκες λάβαιναν τη βασική μόρφωση (ανάγνωση και γραφή), αυτές πέτυχαν να διακριθούν και να φανούν ισάξιες, αν όχι ανώτερες των ανδρών ομότεχνών τους. Με εξαίρεση τη Σαπφώ, τα ποιήματα της οποίας σώθηκαν σε μεγαλύτερο βαθμό, από τις υπόλοιπες οκτώ έχουμε σήμερα μόνο λίγους στίχους της καθεμιάς• οι στίχοι όμως αυτοί αρκούν για να καταλάβουμε την αξία τους. Στο κείμενο αυτό και στο επόμενο θα κάνουμε ένα ταξίδι στις ζωές και το έργο των οκτώ αυτών γυναικών, αναζητώντας τα ψίχουλα που έχουν απομείνει μέσα στους αιώνες.

Το ταξίδι αυτό ξεκινά από την Τήλο, το μικρό νησί των Δωδεκανήσων. Εκεί ζούσε η Ήριννα, πιθανότατα τον 4ο αιώνα π.Χ. Για τη ζωή της δεν ξέρουμε τίποτε άλλο παρά ότι πέρασε ευτυχισμένα παιδικά χρόνια με τις φίλες της και πέθανε πρόωρα στα 19 της χρόνια. Πρόλαβε, όμως, να συνθέσει ένα ποίημα 300 στίχων, την «Ηλακάτη» (= ρόκα), σπαρακτικό θρήνο για τη φίλη της, Βαυκίδα, που πέθανε κι αυτή στα 19 της χρόνια, νεόνυμφη. Από τους 300 διασώθηκαν μόλις 53 στίχοι, σ’ έναν φθαρμένο αιγυπτιακό πάπυρο που ανακαλύφθηκε το 1929.

Σ’ αυτούς τους στίχους, η Ήριννα περιγράφει απαράμιλλα τα παιδικά παιχνίδια και χαρές με τη φίλη της, πριν χωριστούν λόγω του γάμου και του θανάτου της Βαυκίδας. Στην Ήριννα οφείλουμε τη μοναδική ως σήμερα στην αρχαία ελληνική γραμματεία περίπτωση αναβίωσης του κόσμου των μικρών κοριτσιών. Οι στίχοι της για τον πόνο της απώλειας δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από τα μανιάτικα μοιρολόγια ή τις παραλογές της μεταγενέστερης παράδοσής μας.

Εκτός από την Ηλακάτη, διασώθηκαν ως τμήμα της «Παλατινής Ανθολογίας» δύο επιτύμβια επιγράμματα για τη Βαυκίδα κι ένα άλλο, προσωπογραφία για μια φίλη της. Η φήμη της Ήριννας ήταν μεγάλη ήδη από την αρχαιότητα: ο ανώνυμος ποιητής στο επίγραμμα ΙΧ 190 της Παλατινής Ανθολογίας την ανακηρύσσει ισάξια του Ομήρου και υπέρτερη, από μιαν άποψη, της Σαπφούς, ενώ ο Αντίπατρος παρομοιάζει την ποίησή της με χαμηλόφωνο τραγούδι κύκνου.

Το έργο της Ήριννας είναι σημαντικό και για έναν άλλο λόγο: όπως μεταφέρει ο ανώνυμος θαυμαστής της, η μητέρα της της απαγόρευσε να ασχολείται με την ποίηση, απασχολώντας την με τα της υφαντικής, της μοναδικής ασχολίας της «ενάρετης» Ελληνίδας (ήταν υφάντρα, εξου και ο τίτλος Ηλακάτη). Η μικρή, όμως, αψήφησε τη μητέρα της, διεκδικώντας το δικαίωμα στη δημιουργία. Πάλι καλά.

Αρκετά βορειότερα από την Τήλο, στο Βυζάντιο έζησε η Μοιρώ, η οποία πρέπει να γεννήθηκε το β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και να ήταν σύγχρονη με την ποιήτρια Ανύτη. Όλη η οικογένειά της ασχολείτο με τα γράμματα, καθώς ήταν κόρη του ποιητή Ομήρου (καμμία σχέση με τον επικό ποιητή), σύζυγος του φιλόλογου Ανδρόμαχου και μητέρα του τραγωδού Ομήρου, που άκμασε στην Αλεξάνδρεια.

Έγραψε ελεγείες, επικά και λυρικά ποιήματα, από τα οποία σώζονται μόνο αποσπάσματα του ποιήματος «Μνημοσύνη» και κάτι λίγοι στίχοι από ελεγείες. Στη «Μνημοσύνη» η Μοιρώ αναβιώνει τον αρχαίο μύθο, σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας μεγάλωνε κρυφά στην Κρήτη χάρη στην αμβροσία που του έφερναν οι Πλειάδες. Αυτές ήταν κόρες του Άτλαντα, που είχαν την ατυχία να τις συναντήσει ο Ωρίωνας στη Βοιωτία και να ξετρελαθεί μαζί τους. Τις κυνηγούσε για 5 χρόνια, ώσπου μεταμορφώθηκαν σε περιστέρια (πελειάδες) για να γλυτώσουν και μ’ αυτή τη μορφή έφερναν τροφή στο Δία. Αυτός, για να τις ανταμείψει, τις έκανε αστερισμό, τη γνωστή μας Πούλια. Η Μοιρώ έπαιξε με την ετυμολογία (Πλειάδες – Πελειάδες) ως έκαναν κι άλλοι (ο Πίνδαρος, ο Αισχύλος) κι έπειτα συνέχισε να εξιστορεί το γάμο του Δία με τη Μνημοσύνη (εξου και ο τίτλος)• δε σώθηκε όμως η συνέχεια.

Η Μοιρώ, όμως, ήταν γνωστή και για ένα άλλο είδος ποίησης, που θα όρθωνε τις τρίχες πολλών σύγχρονων: της καταραστικής ποίησης. Έγραψε ποιήματα με τίτλο «Κατάρες», που ήταν αυτό ακριβώς: επικλήσεις για να επέλθει συμφορά σε κάποιον εχθρό. Ήταν τόσο καλή σ’ αυτού του είδους τα ποιήματα, ώστε είχε και μιμητές.

Φεύγοντας από το Βυζάντιο και τις κατάρες, πηγαίνουμε στο Άργος, όπου έζησε η «ξακουστή» Τελέσιλλα. Γεννήθηκε το 520-515 π.Χ. και ανήκε σε επιφανή οικογένεια της πόλης. Από τον Πλούταρχο μαθαίνουμε ότι μικρή ήταν λεπτοκαμωμένη και φιλάσθενη, με αποτέλεσμα να ζει απομονωμένη. Ζήτησε χρησμό από τους Δελφούς τι να κάνει για την αδύναμη κράση της και ο Απόλλωνας της απάντησε ότι θα έβρισκε υγεία κι επιτυχία αν αφιερωνόταν στις Μούσες. Έτσι, άρχισε ν’ ασχολείται με την ποίηση.

Ξέρουμε ότι έγραψε παρθένια (ποιήματα για χορούς κοριτσιών), από τα οποία σώθηκαν ένα ολόκληρο ποίημα της για τη μητέρα των θεών, Ρέα, και κάτι λίγες γραμμές σ’ ένα ιερό της Άρτεμης. Είχε εφεύρει ένα ιδιαίτερο ποιητικό μέτρο που πήρε τ’ ονομά της (τελεσίλλειο)• η φήμη της, όμως, στην αρχαιότητα απογειώθηκε όχι από το έργο της, αλλά από το θάρρος της στον πόλεμο, πρωταγωνιστώντας σ’ ένα απίθανο περιστατικό.

Είναι ευρέως γνωστή η έχθρα της Σπάρτης και του Άργους στην αρχαιότητα. Σπαρτιάτες και Αργείοι έριζαν για την ηγεμονία στην Πελοπόννησο και μετα τον 6ο αιώνα π.Χ., παρόλο που οι Σπαρτιάτες επικράτησαν, δεν έλειψαν οι αψιμαχίες. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Κλεομένης Α΄ (529-489π.Χ.), ευφυής όσο λίγοι, κατόρθωσε αποφασιστικό πλήγμα στους Αργείους στη μάχη της Σήπειας (494π.Χ.), όπου ο στρατός του Άργους αποδεκατίστηκε. Βάδισε έπειτα κατά της ανυπεράσπιστης πόλης, με σκοπό να την καταλάβει.

Τότε, η Τελέσιλλα έβγαλε έναν πύρινο λόγο, ξεσηκώνοντας το γυναικείο πληθυσμό της πόλης. Γυναίκες και γέροι οπλίστηκαν με ό,τι όπλο υπήρχε και παρατάχθηκαν στα τείχη. Οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν με αλαλαγμούς να τους φοβίσουν, αλλά όταν είδαν ότι η πόλη δεν παραδινόταν, αποφάσισαν να λύσουν την πολιορκία, αποφεύγοντας από ντροπή να πολεμήσουν γυναίκες και γέρους. Το Άργος τίμησε την Τελέσιλλα με μια αναθηματική στήλη, που εικονίζει την ποιήτρια να έχει αφήσει δίπλα της τα βιβλία και να φορά την περικεφαλαία της• η στήλη αυτή σωζόταν έως τα χρόνια του περιηγητή Παυσανία, αλλά δυστυχώς όχι σήμερα.

Μετά τη μάχη, οι Αργείοι καθιέρωσαν ετήσια γιορτή προς τιμή του θεού Άρη, που ονομάστηκε «Υβριστικά». Κατά τη διάρκεια της γιορτής οι άνδρες έβαζαν γυναικεία ρούχα και οι γυναίκες ανδρικά. Κατά μια άλλη παράδοση, καθώς μετά τη Σήπεια ο ανδρικός πληθυσμός της πόλης εξολοθρεύθηκε, παραχωρήθηκε το δικαίωμα του πολίτη σε περιοίκους, οι οποίοι παντρεύτηκαν «γνήσιες» Αργίτισες. Για να τους θυμίζουν την κατωτερότητά τους, θεσπίσθηκε νόμος κατά τον οποίο στην πρώτη νύχτα του γάμου οι Αργίτισες έπρεπε να φορούν τεχνητό μούσι και οι άνδρες γυναικεία ρούχα.

Την ίδια εποχή με την Τελέσιλλα έζησε στην παραλιακή Σικυώνα, δυτικά της Κορίνθου, η Πράξιλλα. Δεν ξέρουμε τίποτε για τη ζωή της, ήταν όμως πολύ γνωστή για το έργο της. Έγραφε διθυράμβους, που ήταν γνωστοί στον Αριστοφάνη και το αθηναϊκό κοινό, αλλά και σκόλια (μικρά ποιήματα, προορισμένα για τα συμπόσια). Καθώς στα συμπόσια συμμετείχαν μόνο εταίρες, κάποιοι έσπευσαν να τη θεωρήσουν τέτοια. Δεν γνωρίζουμε την αλήθεια, αλλά ίσως πρόκειται για ανδρική ζήλεια...

Εφηύρε κι αυτή ένα ιδιαίτερο ποιητικό μέτρο («πραξίλλειο») και θαυμαζόταν πολύ για τη γλώσσα της. Με την επικράτηση, όμως, του χριστιανισμού, η εκτίμηση έπαψε. Ο χριστιανός φιλόσοφος Τατιανός τη θεωρούσε κουτή και ο Ζηνόβιος είχε τους στίχους της ως παράδειγμα ηλιθιότητας. Αφορμή γι’ αυτό ήταν ένας στίχος σ’ ένα ποίημα για τον Άδωνι. Όταν ρωτουν τον Άδωνι τι θα του λείψει από τη γη, αυτός αναφέρει, μεταξύ άλλων, τα αγγούρια («σικύοι»). Ποιος ασχολείται με αγγούρια αν δεν είναι ηλίθιος, σκέφτηκε ο Ζηνόβιος. Ίσως, όμως, η Πράξιλλα ήθελε να κάνει παρήχηση τιμώντας την πατρίδα της. Κανείς δε θα μάθει ποτέ• σώθηκαν πολύ λιγότεροι στίχοι της απ’ τα βιτριολικά σχόλια των χριστιανών επικριτών της.

Ανεξάρτητα πάντως από τους άνδρες επικριτές τους ή μάλλον εξαιτίας αυτών, από τα λίγα σπαράγματα της ποίησής τους κατανοεί κανείς εύκολα την απήχηση αυτών των γυναικών και τη συμβολή τους στον ποιητικό λόγο, απήχηση απλωμένη σ’ όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, αφού εκπροσωπούν τη μητροπολιτική Ελλάδα, τα νησιά, τη Μικρά Ασία, ως και τη Σικελία• περισσότερα για ολ’ αυτά, όμως, στο επόμενο κείμενο.

Για τις εννέα ελληνίδες ποιήτριες ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Albin Lesky – Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (Κυριακίδης)
- Walter Kranz – Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (Χιωτέλλης)
- Τασούλα Καραγεωργίου Από τη Σαπφώ στην Ήριννα, δυο έξοχα παραδείγματα γυναικείας αντίστασης (ομιλία)
- Ήριννα – Ηλακάτη (Γαβριηλίδης)
- Παλατινή Ανθολογία ή Anthologia Graeca (Γκοβόστης, επιμ. Άρη Δικταίου)
* η μετάφραση του επιγράμματος από την Τασούλα Καραγεωργίου
Η εικόνα: Ψηφιδωτό από την Ήλιδα, που απεικονιζει τις 9 Μούσες

Γιάννης Δρίτσουλας