Παρόλο που ο ρόλος της όσφρησης στη ζωή μας είναι σημαντικός, στο σύγχρονο δυτικό κόσμο είναι ίσως η πιο υποτιμημένη αίσθηση. Αν και δεν έχουμε την οσφρητική ικανότητα των ζώων, η μύτη μας μπορεί να αναγνωρίσει χιλιάδες μυρωδιές και να συλλάβει οσμές σε απειροελάχιστες ποσότητες. Σε αντίθεση με το σύγχρονο κόσμο, οι αρχαίοι, Έλληνες και άλλοι, εκτιμούσαν μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλία οσμών και βίωναν την όσφρηση πολύ πιο έντονα. Πώς ήταν οι οσμές στην αρχαία Ελλάδα; Στις παρακάτω γραμμές θα προσπαθήσουμε να περιηγηθούμε στο αρχαίο βασίλειο της όσφρησης, αρχίζοντας από τα αρώματα.
Όπως κάθετι στην αρχαία Ελλάδα, τα αρώματα συνδέθηκαν με τους θεούς. Τα λουλουδένια αρώματα συνδέονταν με τη χάρη, τη νεότητα και την ομορφιά. Γι’ αυτό, οι τρεις Χάριτες φορούν χιτώνες αρωματισμένους με κρόκο, υάκινθο και βιολέτα. Ο Όμηρος διηγείται στην Ιλιάδα ότι ο Δίας καλυπτόταν από ένα ευωδιαστό σύννεφο, ενώ όταν η Ήρα ήθελε να συνευρεθεί μαζί του, αλειφόταν με θεϊκά αρώματα και η Γη, άπλωνε κρόκους, ώστε το θεϊκό ζευγάρι να μην ακουμπά στο χώμα. Ο Πλούτων για να αποπλανήσει την Περσεφόνη δημιούργησε το νάρκισσο, ενώ ο Απόλλων κυνήγησε λυσσαλέα τη Δάφνη μέχρι αυτή να μεταμορφωθεί στο ομώνυμο ευωδιαστό φυτό.
Η πραγματική θεά των αρωμάτων, όμως, ήταν η Αφροδίτη. Λένε ότι κάποτε έδωσε σε ένα βαρκάρη ένα άρωμα που τον έκανε ακαταμάχητο στις γυναίκες. Δεν του βγήκε, όμως, σε καλό: τον σκότωσε ένας ζηλιάρης σύζυγος. Όταν δε έμαθε ότι οι γυναίκες της Λήμνου δεν την τιμούσαν, τις τιμώρησε με το να αναδίδουν μια απαίσια μυρωδιά: κανένας άντρας δεν τις πλησίαζε. Τα μεθυστικά αρώματα δεν ήταν προνόμιο μόνο της Αφροδίτης. Η μάγισσα Κίρκη ήξερε όλα τα φίλτρα και τα αρώματα της γυναικείας σαγήνης: ξέροντας να τα φτιάχνει, ήξερε να κατακτά τους άντρες.
Οι αρχαίοι Έλληνες απολάμβαναν τις γλυκειές μυρωδιές με μιαν ένταση, που εμείς οι σύγχρονοι δεν μπορούμε να συλλάβουμε. Χρησιμοποιούσαν το άρωμα όχι μόνο ως μέσο προσωπικής έλξης, αλλά ως συστατικό των πάντων, από τα δείπνα στους αθλητικούς αγώνες, τις κηδείες και τα ιερά. Τα αρώματα ήταν διαθέσιμα σε πολλές μορφές κι όχι μόνο ως υγρά όπως σήμερα: αρωματικά νερά και έλαια, στεγνές σκόνες ή παχύρευστες αλοιφες ή σε μορφή θυμιάματος. Άλλωστε, η λέξη perfume προέρχεται από τη λέξη καπνίζω.
Που εβρισκε κανείς αρώματα; Όι εύποροι τα αγόραζαν από αρωματοπώλες∙ οι άλλοι τα έφτιαχναν με τα υλικά που είχαν. Γι’ αυτό, όλοι φρόντιζαν να έχουν έναν κήπο οσφρητικά ισορροπημένο. Οι αρωματοπώλες φύλαγαν τα αρώματα σε μολύβδινα ή αλαβάστρινα βάζα σε σκιερά μέρη και προωθούσαν την πραμάτεια τους αλείφοντας τον καρπό του χεριού με αρωματικό έλαιο: πιστευόταν ότι το άρωμα ήταν πιο γλυκό, όταν αναδιδόταν από τον καρπό. Χρησιμοποιούσαν δε και αρκετά κόλπα. Ένα κόλπο όσων εμπορεύονταν ροδέλαιο ήταν να αρωματίζουν τους πελάτες τους πρώτα με αυτό και μετά με άλλα αρώματα, γιατί (όπως έλεγε και ο πατέρας της βοτανολογίας Θεόφραστος) το άρωμα του ρόδου καλύπτει όλα τα άλλα αρώματα.
Οι εύποροι μάλιστα δεν αρωμάτιζαν μόνο τον εαυτό τους, αλλά και τα σπίτια τους: άλειφαν τους τοίχους, σκόρπιζαν λουλούδια στα μωσαϊκά, αφού τα ράντιζαν με νερό ευωδιαστό. Έκαιγαν αρωματικά ξύλα στο τζάκι και παραγέμιζαν τα σκεπάσματα με αρώματα. Κάπνιζαν τα ρούχα με αρώματα και τα έκλειναν σε μπαούλα από κέδρο, όχι μόνο για το άρωμά του, αλλά και γιατί ο σκώρος αντιπαθεί τον κέδρο. ¨Εκαιγαν θυμίαμα στις αποθήκες για να διώχνουν τα τρωκτικά κι έβαζαν ένα βάζο με βιολέτες στα περβάζια για τον ίδιο λόγο.
Οι αρχαίοι Έλληνες έφτιαχναν αρώματα σχεδόν από κάθε φυτό και είχαν ενδελεχώς μελετήσει τις αρωματικές τους ιδιότητες. Κάθε περιοχή είχε ένα ξεχωριστό άρωμα. Καθώς η μόδα γύριζε, άλλοτε ήταν στη μόδα το άρωμα κρίνου της Κορίνθου, άλλοτε αυτό της Κυζίκου, άλλοτε το άρωμα ματζουράνας της Κω κ.ο.κ. Στη Λυκία της Μ. Ασίας υπήρχε η πόλη Μύρα, συνώνυμη των ρευστών αρωμάτων και των αλοιφών. Τα εμπορεία της, Φελλός και Αντίφελλος, πήραν το όνομά τους από τον φέλλοδρυ και τη φλούδα του, πηγή πλούσιων αρωμάτων της περιοχής. Λίγο μακρύτερα, στη Σέλγη, πόλη που παραδοσιακά ιδρύθηκε από το μάντη Κάλχα, οι κάτοικοι έφτιαχαν αλοιφές και αρώματα από τον στύρακα, ένα φυτό με φαρμακευτικές, αντισηπτικές, αντιρρευματικές και αντιβρογχιτικές ιδιότητες. Πολύ αργότερα, οι Τούρκοι θα το χρησιμοποιήσουν ως λιβάνι, ενώ οι χριστιανοί θα το αποκαλούν «σατανικό βάλσαμο».
Μακράν, όμως, η περιοχή της αρχαίας Ελλάδας με τα περισσότερα αρώματα ήταν η Κύπρος. Νησί με πολλά βαλσαμικά δάση, είχε αρκετούς μυρουργούς. Έφτιαχναν αρώματα από το στύρακα, τη ματζουράνα και τα μούσκλια της βελανιδιάς. Διαιώνισαν τη μυκηναϊκή παράδοση του νησιού, φτιάχνοντας έλαια από ρόδα, κύπερη και φασκομηλιά.
Σε όλο το νησί μικροί πέτρινοι χειρόμυλοι, γουδιά ή ραβδιά έστιβαν την πρώτη ύλη κι έπειτα διύλιζαν ή ζέσταιναν σε μεγάλα καζάνια διάφορα μέρη του φυτού (κοτσάνια, βολβούς, πέταλα, φύλλα) και μάζευαν τα αρωματικά υγρά. Άλλοτε έβαζαν και ξανάβαζαν άνθη ανάμεσα σε δύο στρώσεις λίπους ώσπου να κορεστεί το λίπος και να αποκτήσει το άρωμα των λουλουδιών. Για τους Έλληνες η αρωματοποιία δεν ήταν μαγειρική ή μαγεία. Ήταν επιστήμη, καθώς η συνταγή και η δοσολογία των υλικών υπάκουε σε αυστηρούς κανόνες. Ειπώθηκε ότι «όποιος θέλει να βρει τις ρίζες της φαρμακευτικής θα το καταφέρει καλύτερα αν παρακολουθήσει όσους παρασκεύαζαν αλοιφές στην Κύπρο παρά όλους τους αλχημιστές του Μεσαίωνα».
Επιπλέον, οι αρχαίοι Έλληνες εκτιμούσαν τη μυρωδιά όλων των τροφών, ακόμη και των πιο απλών. Το νερό, που σήμερα θεωρούμε γενικά άγευστο, το ξεχώριζαν για τη γεύση του. Ο Αθήναιος στους «Δειπνοσοφιστές» διασώζει τη ρήση ενός συγγραφέα που εκθείαζε μια πηγή στη Βοιωτία, καθώς «είχε νερό αμβροσίας, γλυκό σα φρέσκο μέλι». Θεωρούσαν τη μυρωδιά του φαγητού συστατικό της επιτυχίας του και φρόντιζαν να καρυκεύουν τα φαγητά τους για να τα κάνουν νόστιμα. Διάσημα καρυκεύματα ήταν το σίλφιο, το φυτό πάσης χρήσης που ήταν ενδημικό μόνο στην Κυρήνη της Αφρικής, ο βασιλικός, η ρίγανη, το φασκόμηλο, το θυμάρι, ο γλυκάνισος. Το φλισκούνι και η άγρια μέντα, που ευδοκιμούσαν στην Ελευσίνα, συνδύαζαν ισχυρή αρωματική, θεραπευτική και διεγερτική δράση, τέτοια που ο Νίκος Γκάτσος όχι τυχαία τα ανέφερε στον «Εφιάλτη της Περσεφόνης». Άλλωστε, τα πιο πολλά αρωματικά φυτά ήταν ταυτόχρονα και θεραπευτικά: το σίλφιο θεωρείτο πανάκεια, η δάφνη δρούσε κατά των ασθενειών του αίματος, ο μαϊντανός θεωρείτο ότι ρύθμισε την πίεση του αίματος, τα πικραμύγδαλα ήταν καλά για τη μέθη.
Πολλά αρώματα προστίθεντο στο κρασί για να νοστιμίσει ή να ξεχωρίσει: μέλι ή φρούτα για να γλυκάνει (μελίτης ή συκίτης οίνος), αλλά και μυρωδικά όπως μέντα, θυμάρι, γλυκάνισο και σμύρνα. Η προσθήκη ρητίνης ή αψίνθου στο κρασί το έκανε ένα είδος βερμούτ, μέθοδος που αποδίδεται στον Ιπποκράτη (Ιπποκράτειος οίνος). Στην Ποσειδωνία της Κάτω Ιταλίας, διάσημη για τα τριαντάφυλλά της, έβαζαν ροδοπέταλα στο κρασί τους, ενώ οι Μασσαλιώτες – επηρεασμένοι από τους γείτονες Σαλύες Κέλτες – έβαζαν στο κρασί βαλεριάνα (νάρδος η κελτική). Στο κρασί τοποθετούσαν επίσης εξωτικά καρυκεύματα, που έρχονταν από την Ινδία: κανέλλα, κασσία και πιπέρι (πέπερι το μέλαν).
Πολλά από αυτά τα καρυκεύματα ήταν αφροδισιακά: το πιπέρι, η κανέλλα και η κασσία ανέβαζαν την ερωτική διάθεση, όπως και η μέντα, για την οποία λέγεται ότι ο Μ. Αλέξανδρος είχε απαγορεύσει να την καταναλώνουν οι στρατιώτες του πριν από τη μάχη, γιατί ... έπεφτε η μαχητική τους απόδοση. Εκτός από αυτά, ο κρόκος ήταν εξαιρετικά αφροδισιακός, γι’ αυτό οι Ρωμαίοι έραιναν με άνθη κρόκου τη νυφική παστάδα. Όνομα και πράγμα αφροδιασιακό ήταν το φυτό όρχις ή σατυρίδιον, που, αν το κατανάλωνες διαλυμένο σε ένα αφέψημα, σε έκανε σάτυρο. Σήμερα είναι γνωστό ως σαλέπι.
Τα αρώματα, ασφαλώς, έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στην ερωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Κάθε ερωτευμένος άνδρας ώφειλε να είναι τουλάχιστον ευωδιαστός για την αγαπημένη του και να της κάνει πολλά αρώματα δώρα: «Τώρα που είμαι ερωτευμένος με την Κασίνα, απασχολώ πολύ τους αρωματοποιούς», παραδέχεται ένας ερωτευμένος στο έργο «Κασίνα» του Πλαύτου. Οι νύφες, για να τονίσουν τη γλυκύτητά τους, αλλά και για να εξαγνιστούν πριν το γάμο, συνήθιζαν να αλείφονται με αρωματικά έλαια, ενώ και οι εταίρες ξεχώριζαν τόσο για το άρωμά τους όσο και για τα πολλά χρήματα που ξόδευαν στους αρωματοπώλες.
Όμως και οι θεοί ήθελαν την αρωματική τους περιποίηση. Στην αρχαία Ελλάδα οι πιστοί στόλιζαν τα αγάλματα των θεών με γιρλάντες και τα άλειφαν με άρωμα (στη σύγχρονή Ελλάδα αρωματίζουμε τις εικόνες στις εκκλησίες). Οι ιερείς ράντιζαν με άρωμα τα πατώματα των ναών (οι οποίοι ξεχώριζαν για την ευοσμία τους). Το λιβάνι, το βάλσαμο, το μύρο και η σμύρνα αποτελούν ρητινώδη, περιζήτητα στην Ελλάδα (και αλλού) κυρίως για τις θρησκευτικές τελετές και την περιποίηση των νεκρών. Ευδοκιμούν στην Υεμένη και τη Σομαλία. Από τα μέρη αυτά, Άραβες και Αφρικανοί έμποροι τα μετέφεραν στη Μεσόγειο. Ήταν τόσο ακριβά, ώστε αρχικά θεωρούνταν δώρα αντάξια βασιλιά. Άλλωστε, γι’ αυτό οι τρεις μάγοι πρόσφεραν στο Χριστό χρυσό, λιβάνι και σμύρνα.
Τι μας μένει μετά από ένα ταξίδι στα αρώματα της αρχαίας Ελλάδας; Η όσφρηση δεν αποτελείται μόνο από τις ίδιες τις οσμές, αλλά από τις εμπειρίες και τα συναισθήματα που συνδέουμε με αυτές. Είναι λοιπόν σημαντικοί κρίκοι στη δημιουργία κοινωνικών δεσμών. Η όσφρηση είναι μια πολιτισμική διαδικασία, ένα κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο, που χρησιμοποιείται από τις κοινωνίες ως μέσο ορισμού του κόσμου και αλληλεπίδρασης μαζί του. Είναι δε σημαντικό να θυμόμαστε ότι, εκτός από τις ευχάριστες οσμές των αρωμάτων, η ίδια πολιτισμική διαδικασία ακολουθείται και για τις κακές ή περίεργες οσμές. Αλλά αυτή είναι μια ιστορία για το επόμενο κείμενό μας.
Για τα αρώματα στην αρχαία Ελλάδα ΔΙΑΒΑΣΤΕ
C. Classen/D. Howes/A. Synnott – Άρωμα (Πλέθρον)
Paul Faure – Η καθημερινή ζωή στις ελληνικές αποικίες (Παπαδήμας)
Μαρία Θερμού – Στα μαγειρία των αρχαίων (Ολκός)
Στην εικόνα: κορινθιακός αρύβαλλος, περ. 580π.Χ. (Λούβρο).
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment