Η εικόνα που έχουν οι νεοέλληνες για την αρχαία Ελλάδα είναι στην καλύτερη περίπτωση αποσπασματική και στη χειρότερη ωραιοποιημένη: φιλοσοφία, πολεμική αρετή, τέχνες, δημοκρατία, μέτρο. Η πραγματικότητα, όμως, της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας είναι πιο πολύπλοκη• είναι πολυσυλλεκτική και μονίμως εξελισσόμενη. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να καταλάβουμε την πολυπλοκότητα των αρχαίων Ελλήνων. Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες είναι να μελετήσουμε τον υπόκοσμό τους και ειδικά το χώρο της πορνείας.

Λέγεται ότι η πορνεία είναι το αρχαιότερο επάγγελμα. Ακόμη κι αν αυτό δεν είναι ακριβές, οι αιτίες που οδηγούσαν μια γυναίκα στην πορνεία είναι εξίσου αρχαίες. Μία απ’ αυτές ήταν η πειρατεία. Στην αρχαιότητα η πειρατεία συνιστούσε εξαιρετικά επικερδή δραστηριότητα στα χέρια οργανώσεων με αρχηγεία σε στρατηγικά σημεία της Μεσογείου (Βόσπορος, Θρακικά παράλια, κλπ). Άρπαζαν γυναικόπαιδα από παράκτιες πόλεις που είχαν ελλιπη ή μηδαμινή οχύρωση και τα πωλούσαν δούλους σε σκλαβοπάζαρα σε όλη τη Μεσόγειο. Άλλωστε, η ίδια η λέξη πόρνη σημαίνει «φερμένη από τη θάλασσα» και «πουλημένη» (από το ρήμα πέρνημι = πουλώ).

Στην Ελλάδα προτιμούσαν τη Δήλο και την Κόρινθο, η οποία ήταν ονομαστή για τις ερωτικές απολαύσεις που παρείχε σε πολίτες και επισκέπτες. Δουλέμποροι συνέρεαν στην αγορά της, η πόλη δε ήταν τέτοιο διαχρονικό σύμβολο διαφθοράς ώστε ο Απόστολος Παύλος υποχρεώθηκε να στείλει αρκετές επιστολές στην τοπική Εκκλησία προειδοποιώντας για την έκλυτη ατμόσφαιρα των λιμανιών της. Στη Δίολκο, το δρόμο που συνέδεε το Λέχαιο με τις Κεχρεές, όπου ναύτες έσερναν τα πλοία πάνω σε πασάλους, σύχναζαν αρκετές Κορίνθιες πόρνες για να τους «ανακουφίζουν». Η παροιμία για κάτι που σέρνει καράβι είναι πιο αρχαία απ’ όσο πιστεύατε...

Οι πειρατές και κάθε είδους δουλέμποροι βέβαια δεν έβρισκαν «εμπόρευμα» μόνο από λεηλασίες και πολέμους• πολύ συχνά μάζευαν παιδιά από τους δρόμους, όπου οι γονείς τους τα εγκατέλειπαν μόλις γεννιόντουσαν. Η έκθεση των νεογέννητων κοριτσιών ήταν συχνά μια ανάγκη για τις πολύ φτωχές οικογένειες. Για τους φτωχούς μια κόρη ήταν ένα ακόμη άχρηστο να τραφεί στόμα, καταδικασμένο σε έκθεση πριν καν γεννηθεί. Στην καλύτερη περίπτωση θα το περιμάζευε ένα φιλεύσπλαχνο, άτεκνο ζευγάρι• στη χειρότερη, θα κατέληγε δούλα ή και νεκρή από το κρύο. Στις κωμωδίες του Μένανδρου και των ομότεχνών του πρωταγωνιστούν συχνά έκθετα τέκνα.

Ως επί το πλείστον, οι πόρνες ήταν δούλες: μια ελεύθερη γυναίκα δεν είχε λόγο να καταλήξει στην πορνεία. Ο πατέρας ή ο αδελφός της θα την προστάτευαν ώσπου να παντρευτεί κοντά στα 16 στης κι ο σύζυγος θα την προστάτευε εφεξής. Αν, όμως, μια γυναίκα βρισκόταν χωρίς άνδρα προστάτη στην εξόχως ανδροκρατούμενη ελληνική κοινωνία, η θέση της ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Καθώς ήταν «ανώριμη» νομικά, χωρίς δικαιοπρακτική ικανότητα, δεν μπορούσε να βγάζει τα προς το ζην, κάνοντας ένα αξιοσέβαστο επάγγελμα. Μπορούσε να κερδίζει ένα ποσό από την υφαντική, αλλά δεν της έφτανε για να συντηρήσει οικογένεια. Έτσι, χωρίς πόρους και μόρφωση – οι γυναίκες δεν μορφώνονταν κατά κανόνα στην αρχαία Ελλάδα – δεν είχε άλλη διέξοδο παρά την πορνεία.

Ο αποκλεισμός των τίμιων γυναικών από τη δημόσια ζωή ήταν βασικός λόγος για τη σημασία της πορνείας στην αρχαιοελληνική κοινωνία. Μια «τίμια» γυναίκα δεν έβγαινε ποτέ από το σπίτι, παρά μόνο συνοδευόμενη από τον άνδρα προστάτη για να πάρει μέρος σε θρησκευτικές και άλλες δημόσιες εορτές• κατά τα λοιπά παρέμενε κλεισμένη στο γυναικωνίτη. Αντίθετα, ο άνδρας, χειραφετημένος ήδη από τα 18 του, ανέμενε συνήθως ως τα 30 για να παντρευτεί. Εντωμεταξύ, η σεξουαλική του ορμή έπρεπε να «ανακουφισθεί» είτε από τις οικιακές δούλες, που μυούσαν συχνά το νεαρό γόνο στα μυστήρια της Αφροδίτης, είτε από πόρνες.

Αυτά σκεπτόμενος ο Σόλωνας ίδρυσε τα πρώτα δημόσια πορνεία στην Αθήνα. Θέλοντας να διαφυλάξει τη δημόσια υγεία, αγόρασε νεαρές σκλάβες και τις τοποθέτησε σε διάφορά σημεία στην Αθήνα, ώστε να εκτονώνουν τις ορμές τους οι νεαροί Αθηναίοι και να προστατεύεται η αγνότητα των ελεύθερων γυναικών. Με τα κέρδη από αυτήν τη δραστηριότητα έχτισε ένα ναό στην Αφροδίτη Πάνδημο (δηλ. αυτή που είναι για όλους).

Τα περισσότερα πορνεία ήταν στον Κεραμεικό, λίγο έξω από την κυρίως πόλη, αλλά και στον Πειραιά. Το Οικοδόμημα Ζ που έχει ανασκαφεί στην Ιερά Πύλη, στην περιοχή του Κεραμεικού, πιστεύεται ότι ήταν πορνείο του 5ου αι. π.Χ., αν και δεν είναι βέβαιο. Αποτελείτο από πολλούς μικρούς χώρους, στους οποίους βρέθηκαν πολλά γυναικεία είδη, δοχεία για καλλυντικά, αρωματικά έλαια, κλπ.

Υπήρχε κρατικός έλεγχος στα πορνεία, που γινόταν από ειδικούς λειτουργούς διορισμένους από τη Βουλή των 500. Μία απ’ τις αρμοδιότητές τους ήταν η είσπραξη ειδικού φόρου, του πορνικού τέλους. Οι εισπράκτορες αυτοί, συνήθως αξιοσέβαστοι Αθηναίοι, ανέθεταν τη διαχείριση του πορνείου σε απελεύθερες γυναίκες, έμπειρες στην εκπαίδευση νεαρών πορνών.

Οι διαχειριστές – μαστροποί, που διηύθυναν ιδιωτικά πορνεία, είχαν ως εργασία, μεταξύ άλλων, τη «μορφωση» των αυλητρίδων και των χορευτριών, που νοικιάζονταν στα συμπόσια. Το κράτος έλεγχε αυτές τις συναλλαγές για αισχροκέρδεια: αστυνόμοι έλεγχαν ώστε να μη χρεώνεται η υπηρεσία αυτή πάνω από δύο δραχμές! Στην αρχαιότητα, επαγγέλματα όπως αυτά της αυλητρίδας, της χορεύτριας και της ανθοπώλιδας ήταν αυτονόητο ότι συνδυάζονταν με πορνεία.

Η νομοθεσία του Σόλωνα, έχοντας αρχή την προστασία των ελεύθερων πολιτών, περιείχε κανόνες για την πορνεία, που ενσωματώνονταν στους νόμους περί δουλείας. Αν κάποιος εξεδιδε ελεύθερη γυναίκα, τον περίμενε βαριά χρηματική ποινή, ενώ αν εξέδιδε ελεύθερο παιδί, η ποινή ήταν θάνατος. Έτσι, η παιδική πορνεία, όταν επρόκειτο για δούλους, ήταν απολύτως θεμιτή, αρκεί να είχε τηρηθεί το συμβόλαιο ενοικίασης. Πολλοί προαγωγοί, από ανάγκη ή φαυλότητα, εξέδιδαν τα ίδια τους τα παιδιά κι έπειτα εκβίαζαν τους πελάτες, καθώς η θανατική ποινή αφορούσε κι αυτούς.

Που βρίσκονταν, όμως, τα πορνεία στην αρχαιότητα; Συνήθως, κοντά στα λιμάνια, απ’ όπου οι πόρνες αλίευαν τους περισσότερους πελάτες τους. Συρακούσες, Πειραιάς και Αλεξάνδρεια είχαν πολυάριθμα πορνεία. Οι αποβάθρες ήταν γεμάτες από απεσταλμένους πορνών σε αναζήτηση πελατών. Έχει βρεθεί το μπρούτζινο πρόσωπο ενός σανδαλιού, που η σόλα του είχε πάνω της καρφιά, που χάραζαν στο χώμα τη φράση «ακολούθει μοι». Ουδείς αρχαιολόγος αμφιβάλλει για το επάγγελμα της σανδαλοφορούσας...

Οι ταβέρνες ήταν επίσης τόπος συνάντησης πορνών. Κακόφημα μέρη, όπου σύχναζαν όλοι οι επαγγελματίες κακοποιοί: όσοι παίζουν «μονά ζυγά» με χρήματα ή αστραγάλους, κάτι σαν τους σημερινούς παπατζήδες. Μέσα σ’ αυτην την ομήγυρη ξεσπούν συχνά καυγάδες, καθώς ορισμένοι διεκδικούν την ίδια πόρνη ή δεν θέλουν να πληρώσουν για τις υπηρεσίες της.

Υπήρχαν διάφορες κατηγορίες πορνών: υπήρχε η «κατάκλειστος», που δούλευε μόνο σε εσωτερικούς χώρους, η «γεφυρίς», που έκανε πιάτσα κοντά σε γέφυρες, η «δημία», αυτή που είναι προσιτή στον οποιονδήποτε, κ.α. Ιδιαίτερες κατηγορίες πορνών ήταν οι ιερόδουλες και οι εταίρες• στις τελευταίες αφιερώνεται το επόμενο κείμενό μας.

Οι ιερόδουλες ήταν – όπως λέει το όνομά τους – ιέρειες ή έστω αφιερωμένες στα ιερά της Αφροδίτης. Παρότι η ιερή πορνεία εντάσσεται πλήρως στη ζωή των ελληνικών πόλεων, δεν ανήκει στον καθαυτό ελληνικό πολιτισμό κι απηχεί ασιατικές επιδράσεις. Σε Μ. Ασία, Περσία και Αίγυπτο αποτελεί μέρος της λατρείας σε ορισμένες θεότητες (π.χ. Ιστάρ), που μετέπειτα αφομοιώθηκαν με την Αφροδίτη. Στη Λυδία, την Αρμενία και τις Θήβες της Αιγύπτου αφιερώνονταν νεαρές παρθένες στη θεότητα, οι οποίες έπρεπε να εξοικονομήσουν την προίκα τους εκδιδόμενες• άλλες συνευρίσκονταν με τους πιστούς στον περίβολο του ναού και τα έσοδα περιέρχονταν στο ιερατείο.

Στον ελληνικό κόσμο ιερόδουλες υπήρχαν στην Κόρινθο, στην Πάφο και στο όρος Έρυξ στη Σικελία. Ήταν δούλες που προσφέρονταν κατά χιλιάδες στα ιερά ως «τάματα» και συνευρίσκονταν με τους ευλαβείς προσκυνητές έναντι αμοιβής που κατέληγε στο ιερό. Το 464π.Χ. ο Κορίνθιος ολυμπιονίκης Ξενοφών ήταν τόσο χαρούμενος με τη νίκη του, που αφιέρωσε 50 κοπέλες στο ιερό της Κορίνθου.

Όπως και οι υπόλοιπες ιέρειες του ελληνικού κόσμου, οι ιερόδουλες συμμετείχαν ενεργά σε όλες τις τελετές, όπου απαιτείτο η «ιερή παρέμβασή» τους. Όταν οι Πέρσες εισέβαλαν στην Ελλάδα, ζητήθηκε από τις ιερόδουλες της Κορίνθιας Αφροδίτης να προσευχηθούν δημόσια και να προσφέρουν μια θυσία για τη σωτηρία των Ελλήνων. Φαίνεται ότι οι προσευχές τους ήταν αποτελεσματικές, αφού, μετά την ήττα των Περσών, οι Κορίνθιοι τοποθέτησαν στο ναό τάματα, αγάλματα και πλήρη κατάλογο με τις ιερόδουλες που ενέπνευσαν τη νίκη.

Φαίνεται λοιπόν ότι η στάση των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στις πόρνες είναι αντιφατική ή – εν πάσει περιπτώσει – όχι ενιαία. Το παράδοξο, όμως, αυτής της στάσης θα φανερωθεί καλύτερα στο επόμενο κείμενό μας, όπου θα εξετάσουμε τις εταίρες.

Για την πορνεία στην αρχαία Ελλάδα ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Robert Garland – Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα (Βασδέκης)
- Kobolova/Ozereckaja – Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα (Παπαδήμας)
- Carola Reinsberg – Γάμος, εταίρες και παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα (Παπαδήμας)
- Catherine Salles – Η άλλη όψη της αρχαιότητας: ο υπόκοσμος (Παπαδήμας)
- James Davidson – Courtesans and fishcakes (Harper Collins)

H εικόνα: ο θρόνος Ludovici από το ιερό της Αφροδίτης στους Επιζεφύριους Λοκρούς.

Γιάννης Δρίτσουλας