Από τα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και τα αρχαιολογικά ευρήματα, που έχουν φτάσει ως εμάς φαίνεται ότι η κοινωνία των αρχαίων Ελλήνων και ειδικά η ερωτική τους ζωή ήταν τόσο πολυεπίπεδη και ποικιλόμορφη, ώστε όσοι τη μελετούν μοιάζουν να την παρατηρούν από ένα πολυεδρικό πρίσμα. Όσο πολύπλοκη κι αν είναι η εικόνα του αρχαίου ελληνικού έρωτα, όμως, εύκολα κατανοεί κανείς ότι είναι πολύ ψηλά στα ιδανικά των Ελλήνων. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν ένας ύμνος στην ηδονή, με την έννοια της χαρούμενης απόλαυσης της ζωής και ιδίως της χαράς του έρωτα. Στο κείμενο που ακολουθεί θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε ορισμένες από τις πλευρές της ερωτικής ζωής των αρχαίων Ελλήνων· αναγκαστικά, ορισμένες πτυχές, όπως η ομοφυλοφιλία, δεν θα εκτεθούν εδώ, κυρίως γιατί χρειάζεται ξεχωριστό κείμενο.
Για τους αρχαίους Έλληνες όλα έχουν άμεση σχέση με τον έρωτα. Κατά τις κοσμολογικές τους αντιλήψεις, η δημιουργία του Σύμπαντος οφείλεται σ’αυτόν. Στη Θεογονία ο Ησίοδος λέει ότι στην αρχή υπήρχε το Χάος κι αμέσως μετά γεννήθηκε ο θεός Έρωτας και η Γη. Η σειρά εμφάνισης δεν είναι καθόλου τυχαία. Η Γη παντρεύτηκε τον Ουρανό, με τον οποίο έκανε πολλά παιδιά, μεταξύ των οποίων τον Κρόνο, ο οποίος – λειτουργώντας ως όργανο της μητέρας του – έκοψε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του μ’ ένα δρεπάνι και κυριάρχησε εφεξής. Τα κομμένα μέλη έπεσαν στη θάλασσα κι από τον αφρό γεννήθηκε η θεά του έρωτα, Αφροδίτη. Οι αρχαίοι Έλληνες έφτιαξαν αυτους του μύθους ως σύμβολα για να δικαιολογήσουν τα φυσικά φαινόμενα. Η έλξη των πλανητών, η υγρασία του ουρανού που καρποφορεί τη γη, η ανυπέρβλητη θεϊκή ομορφιά που οφείλεται σε υπεράνθρωπη καρπερότητα, όλα ανάγονται στη ζωοδότρα δύναμη του έρωτα.
Οι Ολύμπιοι θεοί πλάστηκαν από τον αρχαίο ελληνικό νου κατ’ εικόνα και ομοίωση των πιστών τους, παρότι αθάνατοι κι αγέραστοι. Έτσι, σημαντική πτυχή των μύθων γύρω απ’ αυτούς είναι οι αναρίθμητοι έρωτές τους. Πρώτος και καλύτερος ερωτύλος ο Δίας, ο οποίος εκτός από τη νόμιμη σύζυγο Ήρα, είχε μια πρώην σύζυγο (Μήτις) και άπειρες ερωμένες, τόσο θεές όσο και θνητές (ενώ δεν του ξέφυγαν και ορισμένα ωραία παλληκάρια...). Η Αλκμήνη, μητέρα του Ηρακλή, η Λητώ, μητέρα του Απόλλωνα, η Σεμέλη, μητέρα του Διόνυσου, η Λήδα, μητέρα των Διόσκουρων και της ωραίας Ελένης, η Δανάη, μητέρα του Περσέα, είναι μόνο μερικές απ’ αυτές. Οι μύθοι γύρω από την αποπλάνησή τους περιέχουν σεξουαλικούς συμβολισμούς. Ο Δίας γονιμοποιεί τη Δανάη διεισδύοντας στην κάμαρή της ως χρυσή βροχή. Ξεγελά την Αλκμήνη παίρνοντας τη μορφή του συζύγου της και διατάζει τον Ήλιο να μην ανατείλει για 3 μέρες, ώστε να κάνουν ατελείωτο έρωτα. Μόλις γεννιέται ο Ηρακλής, ξεγελώντας την Ήρα, την πείθει να τον θηλάσει. Ο Ηρακλής όμως και ως βρέφος είναι τόσο βίαιος, που η Ήρα τον απωθεί από το στήθος της∙ το θεϊκό γάλα χύθηκε γύρω από ένα ευρύ τόξο κι έτσι δημιουργήθηκε ο ... γαλαξίας. Παίρνει τη μορφή κύκνου για να ξεγελάσει τη Λήδα, ταύρου για να κλέψει την Ευρώπη, καθώς και άλλων ζώων που συμβολίζουν τη ζωώδη σεξουαλική ορμή.
Ο γιος του Απόλλων γεννιέται σε ένα ταπεινό καταφύγιο, στο οποίο έχει καταφύγει η μητέρα του κυνηγημένη από τη ζηλιάρα Ήρα, που επιθυμεί να σκοτώσει μάνα και βρέφος (ένα μοτίβο κοινό στις μεσογειακές θρησκείες). Όταν κι αυτός μεγαλώσει, κυνηγά με τη σειρά του τη νύμφη Δάφνη, που πριν ενδώσει μετατρέπεται στο γνωστό φυτό, απαγάγει τις βοσκοπούλες Δρυόπη και Κυρήνη, ενώ δεν του αντιστέκεται ούτε η Μαντώ, ιέρεια του Ισμηνού στη Θήβα, κόρη του μάντη Τειρεσία. Η ακόρεστη ορμή του οδηγεί σε άπειρες γεννήσεις απογόνων του. Αν δεν συνεχίζουμε με τους έρωτες των θεών, είναι μόνο γιατί ο κατάλογος σεξουαλικών παθών είναι τεράστιος.
Πώς ήταν η καθημερινή ερωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων; Φαίνεται ότι σκοπός του γάμου ήταν η τεκνοποιία, ενώ ο πραγματικός έρωτας ερχόταν με τον καιρό... αν ερχόταν ποτέ. Για να κορέσει τις ορμές του ένας Αθηναίος πριν και μετά το γάμο μπορούσε να αγοράσει τα θέλγητρα μιας πόρνης ή – για πιο παχιά βαλάντια – τη συντροφιά μιας εταίρας. Αυτό βέβαια δεν σήμαινε καθόλου ότι δεν έκαναν έρωτα με τη γυναίκα τους. Οι αρχαίοι Έλληνες αντιμετώπιζαν τη σύζυγο και μητέρα των παιδιών τους με σεβασμό και τρυφερότητα, καθώς η τεκνοποιία τους προσπόριζε προσωπική ευτυχία και κοινωνικό κύρος· ωστόσο, δεν ταύτιζαν τη σύζυγο με την υπέρτατη ερωτική ηδονή.
Πριν από το γάμο οι σύζυγοι δεν μπορούσαν να έχουν καμμία σχέση. Κλεισμένη στο πατρικό σπίτι ως το γάμο της, μια νέα δεν θα μπορούσε να έχει δει καν τον μελλοντικό της σύζυγο, παρά μόνο σε κάποια θρησκευτική γιορτή και πάλι από απόσταση. Η ποινή για την αποπλάνηση κοριτσιού ήταν αυστηρή στην αρχαία Ελλάδα, ενώ και η αποπλανηθείσα τιμωρείτο σκληρά: σε κάποια περιοχή την έκλειναν σε ένα σταύλο παρέα με ένα άγριο άλογο, με συνέπεια σίγουρο θάνατο. Ως λύση στο πρόβλημα της «ένωσης δύο ξένων» ο σοφός Πλάτων όριζε στους Νόμους του ότι πριν τον αρραβώνα το ζευγάρι θα πρέπει να είχε ιδωθεί γυμνό, αλλά ... μέσα στα όρια της ευπρέπειας (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό). Πριν το γάμο, η νύφη συνήθιζε να αφιερώνει μια μπούκλα από τα μαλλιά της ή τη ζώνη της στην Αφροδίτη ως δείγμα παρθενίας. Έπρεπε δε να λουστεί με νερό από κάποιον ποταμό. Στην Τροία υπήρχε το έθιμο οι κοπέλες να λούζονται πριν το γάμο στον ποταμό Σκάμανδρο ψάλλοντας «Πάρε Σκάμανδρε την παρθενιά μου». Μια από αυτές τις κοπέλες, όμως, μπήκε σε μπελάδες: ενώ λουζόταν εμφανίστηκε μπροστά της ένας παγαπόντης νεαρός, της είπε ότι ήταν ο θεός-ποταμός Σκάμανδρος και προθυμοποιήθηκε να της πάρει την παρθενιά, το οποίο και έγινε. Όταν όμως αργότερα ο ίδιος νεαρός και φίλος του συζύγου της εμφανίσθηκε ως καλεσμένος στο γάμο της, τελείως θνητός, άρχισαν τα προβλήματα...
Αρκετοί γάμοι στην αρχαία Ελλάδα (όπως και σήμερα) δεν ήταν ευτυχισμένοι κι έτσι και οι δύο σύζυγοι έψαχναν αλλού την ερωτική τους ικανοποίηση. Ενώ, όμως, ο άντρας μπορούσε εύκολα να κυνηγήσει τις ηδονές εκτός σπιτιού, για τη γυναίκα ήταν απείρως πιο δύσκολο. Χρησιμοποιούσε π.χ. άπληστες υπηρέτριες για να στέλνει μηνύματα, τις οποίες αντάμειβε κατάλληλα. Το δέλεαρ για την απιστία ήταν συνήθως γλυκίσματα ή ένα μήλο (το αιώνιο σύμβολο του πειρασμού). Η απιστία τιμωρείτο πολύ αυστηρά στην αρχαία Ελλάδα: στην Αθήνα, ο σύζυγος που έπιανε τη γυναίκα του με εραστή και τον σκότωνε, δεν διωκόταν για φόνο, ενώ ώφειλε να χωρίσει τη γυναίκα του, αλλιώς έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα. Βεβαίως, υπήρχαν και οι πλούσιοι εραστές που χρηματοδοτούσαν την οικογένεια της μοιχαλίδας. Σ΄αυτές τις περιπτώσεις οι απατημένοι σύζυγοι έδειχναν αξιοθαύμαστη καρτερικότητα και διακριτικότητα.
Αν και η κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας ήταν έντονα πατριαρχική, δεν έλειπαν και οι περιπτώσεις που η γυναίκα είχε (γενικά και σεξουαλικά) το πάνω χέρι και καταπίεζε τον άντρα. Οι άντρες αποκαλούσαν αυτές τις συζύγους «Λάμιες» και «Έμπουσες» (από τα ομώνυμα μυθικά τέρατα) και οίκτιραν τους συζύγους τους. Η παντόφλα ήταν και τότε σύμβολο γυναικείας καταπίεσης, από την οποία δεν ξέφυγε ούτε ο ημίθεος Ηρακλής. Λέγεται ότι, όσο καιρό συζούσε με την Ομφάλη, βασίλισσα της Λυδίας, αυτή τον εξευτέλιζε, τον έβαζε να ντύνεται γυναικεία, ενώ αυτή κράδαινε το ρόπαλό του και τον απειλούσε με μια παντόφλα!
Η ερωτική ζωή είχε στενή σχέση με την αρχαία ελληνική θρησκεία. Εκτός από το συμβολισμό των άπειρων ερωτικών μύθων των θεών, το ίδιο το σύστημα της αρχαίας ελληνικής θρησκείας δεν βασιζόταν στην ηθική, όπως την ορίζουμε σήμερα, αλλά σε μια εκλεπτυσμένη αισθητική, κατά την οποία ευδαιμονία ήταν η αποθέωση της ομορφιάς, του αισθησιασμού και της χαράς μακριά από την ασχήμια και το θάνατο. Η Αφροδίτη, βασική θεά του ελληνικού πάνθεου, είχε το επίθετα Ουρανία, ως προστάτιδα του αγνού, γαμήλιου έρωτα και Πάνδημος ως προστάτιδα του ελεύθερου, αγοραίου έρωτα. Κατεξοχήν πιστές της οι εταίρες και πόρνες, των οποίων επίσης θεωρείτο προστάτιδα, εξου και αποκαλείτο Περιβασώ (του δρόμου) και Τριμαλίτιδα (κατατρυπημένη). Στην Πάφο, όπου υπήρχε ιερό της, έδιναν στους πιστούς αλάτι και ένα φαλλό ως σύμβολα γονιμότητας. Σύμβολα της Αφροδίτης ήταν (εκτός από το περιστέρι) όλα τα λάγνα ζώα, ιδίως ο τράγος και ο λαγός (από τον οποίο προέρχεται η λέξη λαγνεία).
Εκτός από την Αφροδίτη, λατρεύονταν πολύ ο θεός Έρωτας και ο Πρίαπος, προσωποποίηση της ζωώδους σεξουαλικής ορμής. Το πιο διάσημο ιερό του Έρωτα υπήρχε στις Θεσπιές, όπου οι πιστοί θυσίαζαν σ’ αυτόν γαϊδάρους, ζώα διάσημα για τη μεγάλη σεξουαλική τους ορμή. Η λατρεία του Πρίαπου καταγόταν κι αυτή από τον Ελικώνα, όπου διαβιούσαν κατά το μύθο οι ακόλουθοί του Κένταυροι Σπαργεύς (=λάγνος) και Ορθάων (=όρθιος), ενώ στη Λάμψακο της Προποντίδας είχαν κόψει νομίσματα με την εικόνα του.
Σπουδαίο ρόλο στην ερωτική ζωή στην αρχαιότητα – όπως και σήμερα – είχε η τέχνη της σαγήνης. Η μέση γυναίκα – σύζυγος, εταίρα, πόρνη – ήξερε μια σειρά από μικρά μυστικά για να κερδίσει τον άνδρα που επιθυμούσε. Το ντύσιμο ήταν επιμελημένο: για τις μεν συζύγους σεμνό δημοσίως και αισθησιακό στην κρεββατοκάμαρα, για τις δε εταίρες έντονα πορφυρά φορέματα (για να ξεχωρίζουν). Ενώ οι σύζυγοι φρόντιζαν να είναι μετρημένες, οι εταίρες χρησιμοποιούσαν κάθε μέσο για να προσελκύσουν πελάτες. Έφτιαχναν τα μαλλιά με περίτεχνο στυλ, περιποιούνταν νύχια και μάτια με ειδικά ψαλίδια και μολύβια, έβαζαν πούδρες και κοκκινάδι φτιαγμένο από φύκια, στολίζονταν με ταινίες, σκουλαρίκια, περιδέραια και βραχιόλια σε χέρια και αστραγάλους και άλλα πολλά των οποίων τη χρήση ακόμη αγνοούμε.
Εκτός από αυτά, οι γυναίκες επένδυαν πολύ στα φυσικά τους κάλλη. Μια γυναίκα με όμορφο στόμα έφερνε αναστάτωση, καθώς (και) στην αρχαία Ελλάδα η μεγαλύτερη ένδειξη τρυφερότητας ήταν το φιλί στο στόμα με χρήση γλώσσας (καταγλώττισμα)· πολύ δημοφιλές επίσης ήταν το φιλί στον ώμο και στο στήθος. Το όμορφο στήθος ήταν σημαντικό προσόν. Κατά παράδοση, η εταίρα Φρύνη αθωώθηκε όταν ο δικηγόρος (και εραστής) της Υπερείδης ξεγύμνωσε το στήθος της ενώπιον των δικαστών. Τέλος, τα όμορφα οπίσθια ήταν μοναδικό ατού. Η Αφροδίτη ονομαζόταν καλλίπυγος ακριβώς γι’ αυτό το λόγο. Η προνοητική γυναίκα ώφειλε να φροντίζει για τον κώλο της και να ξέρει να τον χρησιμοποιεί. Παράλληλα με τον στηθόδεσμο, οι αρχαίες Ελληνίδες χρησιμοποιούσαν οπισθοσφενδόνη, μια ζώνη που ανύψωνε τον κώλο και μίκραινε τον όγκο του. Έπειτα, βάδιζαν κουνώντας φιλάρεσκα τον κώλο τους για να προσελκύσουν την προσοχή: η κίνηση αυτή είχε το δικό της ρήμα στην αρχαία ελληνική (περιπρωκτώ) κι ο Ησίοδος στο έργο του Έργα και Ημέραι φρόντισε να προειδοποιήσει τους άντρες αναγνώστες γι’ αυτόν τον κίνδυνο.
Για τους αρχαίους Έλληνες οι φάσεις του σαρκικού έρωτα τόσο στη σειρά όσο και στις μορφές του ήταν άπειρες. Όλες οι στάσεις ήταν δεκτές, ενώ δεν τους διέφευγε η στάση της γυναίκας που θέλει να παραδοθεί αλλά υποκρίνεται πως αντιστέκεται. Όταν δεν υπήρχε ερωτικός σύντροφος, ο αυνανισμός θεωρείτο υποκατάστατο της φυσικής σεξουαλικής χαλάρωσης και μέσο που απέτρεπε σεξουαλικά νοσήματα, και νόθα παιδιά, βία και αυτοκτονίες. Εκτός από τους άντρες και οι γυναικες αυνανίζονταν με το χέρι ή με όργανα που ονομάζονταν βαυβώνες ή ολίσβοι (δονητές).
Τι άλλο, όμως, έπρεπε να διαθέτει καποιος που ήθελε ερωτική και συζυγική ευτυχία; Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν ότι το βότανο σατύριο (καθόλου τυχαίο όνομα) είχε έντονα διεγερτική επίδραση. Κατά τον Ξενοκράτη, ο χυμός της μολόχας καθώς και τρεις ρίζες του φυτού δεμένες μαζί προξενούσαν το γυναικείο πόθο. Αν ένα ζευγάρι ήθελε να αποκτήσει αγόρι, ο άντρας ώφειλε να φάει τη μεγαλύτερη ρίζα του φυτού όρχις (το γνωστό σε μας σερνικοβότανο), ενώ η γυναίκα τη μικρότερη, αν ήθελε να αποκτήσει κορίτσι. Σερνικοβότανο χλωρό μέσα σε κατσικίσιο γάλα αύξαινε τη σεξουαλική επιθυμία, ενώ η λυγαριά θεωρείτο ότι τη μείωνε.
Εκτός, όμως, από επιστημονικές λύσεις, συχνά οι αρχαίοι Έλληνες κατέφευγαν στη μαγεία για να λύσουν τα ερωτικά τους προβλήματα. Προδομένες γυναίκες χρησιμοποιούσαν κατάδεσμους, δηλ. κατάρες για να δέσουν το αντικείμενο του πόθου τους. Πάπυροι και μεταλλικά ελάσματα με τέτοιου είδους κείμενα έχουν βρεθεί κατά κόρον σε ανασκαφές. Κάποιες άλλες γυναίκες χρησιμοποιούσαν κούκλες, τις οποίες κάρφωναν με βελόνες στο συκώτι, καθώς το συκώτι θεωρείτο το κέντρο της σεξουαλικής επιθυμίας. Σ’ έναν πάπυρο του 4ου αι. μ.Χ. από την Αίγυπτο δε υπάρχει μια επίκληση ενός άνδρα στη θεά Εκάτη προκειμένου να κατακτήσει την κοπέλα που αγαπούσε.
Τι απομένει, λοιπόν, από αυτό το μωσαϊκό ερωτικής καθημερινότητας στην αρχαία Ελλάδα; Οι Έλληνες αποκάλεσαν τον Έρωτα λυσιμελή (αυτός που παραλύει τα μέλη) και τραγούδησαν ανυπέρβλητα την ικανότητα του να παίρνει τα μυαλά. Χάρη στο Σοφοκλή και το διάσημο χορικό της Αντιγόνης του, έχουμε μια λεπτομερή περιγραφή για το πως καταλαμβάνει ο έρωτας τον άνθρωπο και που μπορεί να τον φτάσει. Εντέλει, η παρακαταθήκη τους είναι η προσήλωση στην ομορφιά και η βαθιά γνώση ότι κάθε άνθρωπος είναι στην ουσία ανυπεράσπιστος απέναντι στον έρωτα.
Για την ερωτική ζωή στην αρχαία Ελλάδα ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Hans Licht – H ερωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων (Κάκτος)
- A. Andrewes – Αρχαία ελληνική κοινωνία (ΜΙΕΤ)
- Kolobova/Ozereckaja – Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα (Παπαδήμας)
Robert Garland – H καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων (Βασδέκης)
Εικόνα: Αφροδίτη και Πάνας
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment