Οι συμβολισμοί της αρχαίας ελληνικής θρησκείας Μέρος Α: Οι εκδηλώσεις αποτροπής

Στη σύγχρονη Ελλάδα της μακραίωνης χριστιανικής ηθικής παράδοσης, η συζήτηση για την αρχαία ελληνική θρησκεία μοιάζει καταρχήν παράταιρη. Επιπλέον, η επιστημονική πρόοδος σε όλα τα πεδία μας απομάκρυνε από δοξασίες και προλήψεις. Γιατί λοιπόν να κάνουμε μια τέτοια συζήτηση; Κατά πρώτον, γιατί η αρχαία ελληνική θρησκεία είναι πολυεπίπεδη και πολυσυλλεκτική κι εξελίχθηκε συν τω χρόνω όπως και οι άνθρωποι. Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές εκφάνσεις της και δεν είναι όλες ξένες σε μας. Κατά δεύτερον, επειδή η θρησκεία είναι ένα πολύ ενδιαφέρον πρίσμα θέασης της αρχαιοελληνικής κοινωνίας με αναφορές ακόμη και στο σήμερα. Σας φαίνεται περίεργο; Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να μην είναι έτσι∙ πάρτε για παράδειγμα τους συμβολισμούς της αρχαίας ελληνικής θρησκείας.

Για χιλιάδες χρόνια πριν πάρουν τη μορφή τους οι ελληνικοί μύθοι χάρη στον Όμηρο και τον Ησίοδο, επιβίωνε στον ελληνικό χώρο μια πλούσια προφορική παράδοση μυθοπλασίας. Τα προελληνικά φύλα ακολουθούσαν τη μητριαρχία κι είχαν μια επί μακρόν εδραιωμένη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας ή Μητέρας Γης (εφεξής Μεγάλη Μητέρα), συνδεδεμένη με την τάξη, τη σοφία και την προστασία της φύσης, αλλά κυρίως με όλες τις ζωογόνες διαδικασίες. Στο πρόσωπο της Μεγάλης Μητέρας λατρευόταν κάθε εποχιακή μεταβολή της φύσης και η γονιμότητα της μήτρας και του εδάφους.

Η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας φαίνεται ότι γεννήθηκε από τον αρχέγονο τρόμο και θαυμασμό που ένιωθαν οι πρόγονοί μας παρατηρώντας διαρκώς το σώμα της γυναίκας ως πηγή ζωής. Γι’ αυτούς η Μεγάλη Μητέρα ήταν πηγή ζωής, θανάτου και αναγέννησης. Ήταν δωρήτρια των τεχνών, της σοφίας και του δικαίου και προστάτιδα της ειρήνης. Οι σχετικοί μύθοι μιλούν για αρμονικούς δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων, των ζώων και της φύσης κι εκφράζουν σεβασμό για τα μυστήρια του σώματος και του πνεύματος.

Με την έλευση των πρώτων ελληνικών φύλων, οι κατακτητές έφεραν μεταξύ άλλων το δωδεκάθεο, μια νέα, πατριαρχική θρησκεία, πιο άγρια, πολεμοχαρή και ωμή. Προσεταιρίσθηκαν, όμως, τους προηγούμενους μύθους και τους προσάρμοσαν στη δική τους πραγματικότητα. Απηχήσεις λοιπόν της παλιάς θρησκείας παρέμειναν εμφανείς στους μεταγενέστερους μύθους. Αυτό συμβαίνει κυρίως στις διάφορες εκφάνσεις της Μεγάλης Μητέρας και τα σύμβολά της.

Η Μεγάλη Μητέρα εμφανίσθηκε άλλοτε ως Γαία, που γέννησε τον κόσμο από το χάος, άλλοτε ως Πανδώρα, που αναδύεται με τα χέρια υψωμένα χαρίζοντας τους καρπούς της γής στους ανθρώπους, άλλοτε ως Θέμις (που κατά λέξη σημαίνει «ακλόνητη»), εγκαθιδρύοντας την κοινωνική τάξη, τη συλλογική συνείδηση και το Νόμο, άλλοτε ως Αφροδίτη (αναδυόμενη από τον αφρό της θάλασσας) για να φέρει τη γονιμότητα, άλλοτε ως σκοτεινή Εκάτη, τρομερή θεά των φαντασμάτων και της εκδίκησης, άλλοτε ως Δήμητρα (Δημήτηρ < Γη Μήτηρ), μητέρα των δημητριακών και χορηγός της σοδειάς, άλλοτε ως Άρτεμις, θεότητα της αδάμαστης φύσης και των άγριων ζώων (πότνια θηρών) και βοηθός του θηλυκού κατά τη γέννηση.

Η θρησκεία της Μεγάλης Μητέρας είχε τα σύμβολά της: το φίδι, σύμβολο αναγέννησης και ανανέωσης της ζωής (που αποβάλλει το δέρμα του και βγάζει νέο), το παγώνι, σύμβολο της αφθονίας και της ομοιογένειας, το μήλο, σύμβολο της γνώσης. Με την κάθοδο των Ελλήνων, το νόημα των συμβόλων αντιστράφηκε. Το φίδι έγινε κακόβουλος δαίμων, το μήλο πηγή διαμάχης.

Αυτό που παρέμεινε ίδιο, όμως, διαιωνίζοντας τα πιστεύω των κατακτημένων λαών εντός της θρησκείας των κατακτητών, ήταν η τάση της θρησκείας προς αποτροπή, δηλαδή προς απομάκρυνση κι εξορκισμό του κακού. Για τον πρωτόγονο άνθρωπο, όλες οι ασθένειες είναι κακά πνεύματα, που πρέπει ν’ απομακρυνθούν. Προκειμένου να καταλάβει και ν’ αντιμετωπίσει τα δεινά της ζωής, τους έδωσε συγεκριμένο πρόσωπο. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τα δεινά αυτά Κήρες και ανάλογα με το φόβο που αντιπροσώπευαν, έπαιρναν κάθε φορά άλλο όνομα και μορφή. Με το όνομα Κήρες κατέληξαν να μετουσιώνουν το απόλυτο κακό, το θάνατο και για να τις αποτρέψουν χρησιμοποιούσαν φυτά που είχαν δυνατή μυρωδιά και εξαγνιστική ιδιότητα: απήγανο ή παλιούρι. Συχνά, οι αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες απεικονίζουν τον Ηρακλή (που ενσαρκώνει ένα πανελλήνιο πρότυπο ανδρείας) να εξοντώνει Κήρες, φέρνοντας την ευδαιμονία.

Κατά τους αρχαίους Έλληνες, οι πρώιμοι θάνατοι ήταν αποτέλεσμα αρπαγής των ψυχών από τις Κήρες των ανέμων, τις γνωστές Αρπυϊες. Οι θηλυκοί αυτοί φτερωτοί δαίμονες προσωποποιούσαν τους ζεστούς νότιους ανέμους, που έρχονταν από την Αφρική, έφερναν ασθένειες και κατέστρεφαν τις σοδειές («σαν το λίβα που καίει τα σπαρτά»). Υπήρχαν όμως και αγαθοεργοί άνεμοι, τους οποίους οι΄Ελληνες επικαλούνταν σε προσευχές: ήταν οι Βορεάδες (παιδιά του Βορέα), προσωποποιήσεις των βόρειων ανέμων, που κατεύναζαν τα αποτελέσματα των νότιων. Η απήχησή τους πέρασε στη μυθολογία. Οι Βορεαδες Ζήτις και Κάλαϊς, όντας Αργοναύτες καθ’ οδόν προς την Κολχίδα, σταματούν στο νησί του μάντη Φινέα, τους οποίου το φαί αρπάζουν και βρωμίζουν οι Αρπυϊες. Τότε, τις καταδιώκουν και τις τοξεύουν ώστε ν’ αφήσουν το Φινέα ν’ απολαύσει το φαί του.

Οι αρχαίοι Έλληνες θεοποίησαν και τη Μοίρα στις μορφές τριών αδελφών: ήταν η Κλωθώ, η Λάχεση και η Άτροπος, που ζυγίζουν τη ζωή του ανθρώπου και του δίνουν τόσο το καλό όσο και το κακό. Κρατώντας την τύχη της ανθρώπινης ζωής στα χέρια τους, ήταν φοβερές, πάντα ντυμένες στο σκούρο κυανό, το χρώμα του Κάτω Κόσμου. Άλλωστε, από το κυανό προέρχεται το διασημότερο δηλητήριο που σφραγίζει την ανθρώπινη μοίρα: το κυάνιο.

Μέσα στη θάλασσα των ελληνικών μύθων ξεχωρίζει ο μύθος του Περσέα, που σκότωσε τη Γοργόνα με το όνομα Μέδουσα. Η Μέδουσα, πλάσμα με άγρια δόντια και φίδια αντί για μαλλιά, αποτελεί ένα ενσαρκωμένο κακό. Απ’ όλα τα τρομακτικά που διαθέτει το κεφάλι της, αυτή σκότωνε με τη ματιά της, γοήτευε. Οι Έλληνες χρησιμοποίησαν το κεφάλι της Μέδουσας (γοργόνειο) αποτρεπτικά σε κάθε περίσταση: το κόλλησαν στις ασπίδες τους για να τρομάζουν τους εχθρούς, στις χύτρες και στους φούρνους για ν’ αποτρέψουν τη μόλυνση της τροφής, στα καζάνια των σιδηρουργών για να εξασφαλίσουν γερά εργαλεία και όπλα, στις άκρες των σκεπών ως ακροκέραμα και υδροροές για ν’ αποτρέπουν τις φυσικές καταστροφές.

Δεν ήταν, όμως, όλες οι απεικονισεις του κακού αποκρουστικές: ο Οδυσσέας συναντά τις όμορφες Σειρήνες, που δεν απευθύνονται στη σάρκα, αλλά στο πνεύμα του για να τον σαγηνεύσουν: «Έλα ν’ απολαύσεις τη φωνή μας, να λάβεις γνώση από μας». Είναι αρπακτικές γυναίκες – πουλιά, που το τέλος του τραγουδιού τους σημαίνει θάνατο. Οι αρχαίοι Έλληνες τις είχαν συνδέσει με το καταμεσήμερο, με τους κιδύνους από τον ήλιο (ηλίαση), αλλά και τα πονηρά όνειρα (ονείρωξη). Είναι τα πνεύματα της απαγορευμένης μέθης, της χωρίς ηθικούς φραγμούς ορμής της ζωής με επιτακτικούς πόθους κι έκσταση είτε για τον έρωτα είτε για την τέχνη και τη φιλοσοφία. Γι’ αυτό το λόγο, οι μετρημένοι Έλληνες τις θεωρούσαν φοβερές, ένα κακό που έπρεπε ν’ αποτραπεί.

Ο φόβος για το μέλλον και η ανάγκη της γνώσης πήρε στους Έλληνες της μορφή της Σφίγγας, ενός τέρατος με μαντικές ικανότητες, που τιμωρούσε όσους δεν απαντούσαν στο κάλεσμα της μοίρας, σφίγγοντάς τους (Σφίγξ = αυτή που σφίγγει). Εκτός από τοπικό θηβαϊκό φόβητρο, που εξοντωνει ο τραγικός Οιδίποδας, αποτελούσε δελφικό σύμβολο, έχοντας στο πλευρό της το φίδι φύλακα του μαντείου, τον Πύθωνα. Ο Πύθωνας, από αγαθό πνεύμα-φύλακας της γνώσης, μετατρέπεται σε τέρας, που εξοντώνεται από τον μυκηναϊκό θεό του φωτός, τον Απόλλωνα. Σε πολλές περιπτώσεις δε, η ίδια η Σφίγγα τοποθετείται ως φύλακας• ως εραλδικό μάλιστα σύμβολο διπλασιάζεται. Πιο πρόσφατο παράδειγμα, ο τάφος της Αμφίπολης.

Από τις θεοποιημένες προσωποποιήσεις των αρχαίων Ελλήνων δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι Ερινύες, τα φαντάσματα της εκδίκησης. Όντας, όπως λέει και τ’ όνομά τους «οργισμένες», παίρνουν τη μορφή της εξοργισμένης ψυχής του νεκρού που ζητά δικαίωση (ο Σαίξπηρ αργότερα θα στείλει στον Άμλετ το φάντασμα του πατέρα του). Στην πρώιμη εποχή, έχουν τη μορφή φιδιού. Μετά τον Όμηρο, μεταλλάσσονται σε εκδικήτριες ψυχών, εκτελεστές του ηθικού νόμου, των προσβολών σε συγγενικά πρόσωπα. Την εποχή του Αισχύλου, που αφιερώνει μια ολόκληρη τραγωδία σ’ αυτές (τις «Ευμενίδες»), είναι υπερασπίστριες της δικαιοσύνης και στον Άρειο Πάγο οι διάδικοι ορκίζονται στ' όνομά τους. Είναι οι τύψεις της συνείδησης, ένα βακτηρίδιο τρέλας που κυνηγά τον εγκληματία μέχρι τον τελικό εξαγνισμό. Ο εξαγνισμός και η εκδίκηση έρχονται με θεϊκή κρίση (κατά το βιβλικό «εμοί εκδίκησις, εγώ ανταποδώσω, λέγει Κύριος»). Όσους καταδικάζει η Δίκη, λέει ο Πλούταρχος, «τους συνοδεύει η τρομερή Ερινύα σ’ έναν τόπο που δεν πρέπει να δεις ούτε να κατονομάσεις». Προφανώς, πρόκειται για τα Τάρταρα, την αρχαιοελληνική κόλαση του κυανού χρώματος και του ερέβους.

Τα μυστήρια της Δημιουργίας και ο φόβος απέναντι στο κακό αποτελούν για κάθε λαό αιτίες ενστικτωδών αντιδράσεων• οι αρχαίοι Έλληνες δεν είναι εξαίρεση. Ενστικτωδώς φοβάται κανείς ό,τι δεν μπορεί να κατανοήσει, ό,τι δεν έχει πρόσωπο. Προκειμένου να κατανοήσουν και ν’ αντιμετωπίσουν καλύτερα τους φόβους τους, οι αρχαίοι Έλληνες αρχικά έσπευσαν να τους προσωποποιήσουν. Έπειτα, έπλεξαν μύθους γύρω απ’ τους φόβους τους, για να κρύψουν στις πτυχές τους το πως έβλεπαν τόσο το κακό όσο και την αποτροπή του. Οι μύθοι αυτοί μας είναι πολύτιμοι, γιατί αποτελούν τον ένα πόλο, όπου κρύβονται τα σύμβολα αποκρυπτογράφησης αυτών των φόβων• ο άλλος πόλος είναι οι αρχαίες ελληνικές γιορτές και μυστήρια. Αλλά με αυτά θα ασχοληθούμε στο επόμενο κείμενό μας.

Για τις εκδηλώσεις αποτροπής στην αρχαία ελληνική θρησκεία ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Τσάρλιν Σπρέτνακ – Οι χαμένες θεές της πρώϊμης Ελλάδας (Απόπειρα)
- Walter Burkert – Μυστηριακές λατρείες της αρχαιότητας (Καρδαμίτσα)
- Jane Ellen Harrison – Οι μυθολογικές όψεις του πεπρωμένου (Ιάμβλιχος)
- Jane Ellen Harrison – Αρχαίες ελληνικές γιορτές (Ιάμβλιχος)
- Τζ. Κούπερ – Λεξικό συμβόλων (Πύρινος Κόσμος)
- Juan Eduardo Cirlot – Λεξικό συμβόλων (Κονιδάρης)
Η εικόνa στην αρχή: Ο Ηρακλής σκοτώνει Κήρα (από αγγείο που βρέθηκε στην αρχαία Θίσβη Βοιωτίας, σήμερα σε μουσείο του εξωτερικού).

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.