Ο τόπος μας έχει υπερπληθώρα από σκιώδεις κυβερνήτες. Μια βόλτα στο πάρκο, μια διαδρομή με λεωφορείο ή ταξί – ειδικά με ταξί – σε πείθει ότι στην Ελλάδα υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι έτοιμοι να λύσουν αύριο κιόλας τα φλέγοντα ζητήματα της χώρας, αρκεί να κυβερνήσουν. Από τι εξαρτάται, όμως, η ορθή διακυβέρνηση; Σε προηγούμενα κείμενα είχαμε ασχοληθεί με διάφορες αρετές∙ στο σημερινό κείμενο θα εστιάσουμε στην αποφασιστικότητα και την επιμονή, δύο αρετές που οδηγούν συνδυασμένες στην επιτυχία. Και δεν υπάρχει πιο εύγλωττο παράδειγμα τέτοιας ηγεσίας από το βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ κατά την αντιμετώπιση των Βουλγάρων.
Οι Βούλγαροι είναι τουρκικό ή ιρανικό νομαδικό φύλο που εμφανίσθηκε στα όρια της Βαλκανικής κατά τον 7ο αιώνα. Αρχικά, οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο ήταν ήπιες, αλλά κατά τον 9ο αιώνα ο χάνος Κρούμος (....-814) έγινε επιθετικός και κατέλαβε μεγάλο μέρος της Μακεδονίας και της Θράκης. Οι Βυζαντινοί κατόρθωσαν να ελέγξουν την κατάσταση με τον εκχριστιανισμό των Βουλγάρων και τη βάπτιση του χάνου Βόρι. Ο γιός του Βόρι, όμως, Συμεών (864-927) επέκτεινε το κράτος του από το Αιγαίο έως τον Εύξεινο Πόντο και την Αδριατική, αναγορευόμενος σε Καίσαρα (Τσάρο) των Βουλγάρων. Επιτέθηκε έως και στην Πόλη, ο θάνατός του, όμως, το 927 έσωσε το Βυζάντιο από πολλές περιπέτειες.
Την εποχή που ανέλαβε αυτοκράτορας ο Βασίλειος Β΄, οι Βούλγαροι ήταν υποτελείς του Βυζαντίου, με αυτόνομο Πατριαρχείο, η δε επαρχία Μακεδονίας είχε επικεφαλής έναν βούλγαρο Κόμη. Οι τέσσερις γιοί του Κόμη Νικολάου (γνωστοί και ως Κομητόπουλοι) επαναστάτησαν κατά του Βυζαντίου, διεκδικώντας ανεξάρτητο βουλγαρικό κράτος. Η αρχική προσπάθεια του Βασιλείου να τους αντιμετωπίσει με την τεχνική του «διαίρει και βασίλευε» απέτυχε: ο νεότερος γιός, ο Σαμουήλ, αφού «απαλλάχθηκε» από τα αδέλφια του, ανακηρύχθηκε τσάρος και ξεκίνησε το 981 επιδρομές σε όλη τη Βαλκανική. Λεηλάτησε πόλεις και χωριά, πολιόρκησε τη Θεσσαλονίκη ανεπιτυχώς, αλλά τελικά κατέλαβε τη Λάρισα, ενώ βουλγαρικές ορδές έφτασαν ως την Πελοπόννησο.
Ο Βασίλειος Β΄ ξεκίνησε εκστρατεία κατά της Βουλγαρίας το 986 με στρατό 30.000 ανδρών. Πολιόρκησε επίμονα την πρωτεύουσα Σερδική (σημερινή Σόφια), αλλά δεν κατόρθωσε να την κυριεύσει. Έτσι, έλυσε την πολιορκία κι αποσύρθηκε στη Θράκη. Καθ’ οδόν, όμως, έπεσε σε ενέδρα στα στενά του Τραϊανού (σημερινό Ιχτιμάν της Βουλγαρίας) και υπέστη σοβαρή ήττα, γλυτώνοντας όπως όπως τη ζωή του. Η ταπεινωτική αυτή ήττα, που οφειλόταν στις ραδιουργίες του Βασίλειου Λεκαπηνού και στην προδοσία κάποιων στρατηγών του, σκλήρυνε το Βασίλειο και σφράγισε έκτοτε τη στάση του έναντι των Βουλγάρων.
Μετά την ήττα αυτή, ο Βασίλειος είχε ν’ αντιμετωπίσει την εξέγερση δύο κορυφαίων στρατηγών, μελών αριστοκρατικών οικογενειών, του Βάρδα Φωκά και του Βάρδα Σκληρού, που τον ταλαιπώρησε χρόνια ως να την καταπνίξει, ενώ έπειτα έπρεπε να εκστρατεύσει στα ανατολικά σύνορα της Αυτοκρατορίας για ν’ αναχαιτίσει τους Άραβες. Όσο καιρό, όμως, ο Βασίλειος ήταν απασχολημένος με αυτά, ο Σαμουήλ βρήκε ευκαιρία να επεκτείνει το βασίλειό του στη Μοισία, να ελέγχει τα εδάφη από Αδριατική έως τον Εύξεινο Πόντο και να κάνει επιδρομές στην Κεντρική Ελλάδα.
Η υπερβολική του αυτοπεποίθηση θα του στοίχιζε το 996. Επιστρέφοντας από λεηλασίες στην Πελοπόννησο, ο βουλγαρικός στρατός συνάντησε τον βυζαντινό στρατό στο Σπερχειό ποταμό. Θεωρώντας τον ποταμό αδιάβατο, οι Βούλγαροι στρατοπέδευσαν απέναντι απ’ τους Βυζαντινούς και χαλάρωσαν τα μέτρα φύλαξης. Ο βυζαντινός στρατηγός Νικηφόρος Ουρανός οδήγησε μές τη νύχτα το στρατό του σε διαβατό σημείο του ποταμού, έπιασε τους Βούλγαρους στον ύπνο και τους τσάκισε. Ο Σαμουήλ κι ο γιός του Γαβριήλ σώθηκαν παρά τρίχα, αφήνοντας πίσω πλήθος νεκρών και όλα τα λάφυρα.
Με τη σύναψη δεκαετούς ειρήνης με τους Άραβες το 1000, ο Βασίλειος Β΄ μπορούσε πλέον ν’ ασχοληθεί απερίσπαστος με το βουλγαρικό ζήτημα. Ξεκίνησε νέο πόλεμο με επιμονή και διορατικότητα. Αρχικά, ο στρατηγός Νικηφόρος Ξιφίας κατέλαβε την παλιά βουλγαρική πρωτεύουσα Μεγάλη Πρεσθλάβα, ενώ ο Βασίλειος ανακατέλαβε τα Βοδενά (σημερινή Έδεσσα), τη Βέροια και τα Σέρβια, αποκαθιστώντας τη βυζαντινή κυριαρχία στην Κεντρική Μακεδονία. Τον επόμενο χρόνο κατέλαβε τη στρατιωτική οδό απ’ το δυτικό Αίμο ως το Δούναβη, αποκόπτοντας τη Μακεδονία από τη Μοισία. Έπειτα, κατέλαβε το Βιδίνιο, οχυρό των Βουλγάρων στο Δούναβη.
Ο Σαμουήλ έκανε αντιπερισπασμό λεηλατώντας την Αδριανούπολη, προσπαθώντας να τραβήξει τον αυτοκράτορα από τα βουλγαρικά εδάφη, αλλά ο Βασίλειος δεν κινήθηκε εναντίον του∙ ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Βόρειας Βαλκανικής κι όταν ο Σαμουήλ επέστρεφε με τα λάφυρα της Αδριανούπολης, ο Βασίλείος τον περίμενε έξω από τα Σκόπια, τον συνέτριψε και ανέκτησε τα λάφυρα. Βλέποντας την κατάσταση, τα Σκόπια παραδόθηκαν αμαχητί στο Βασίλειο, ο οποίος φέρθηκε με ευγένεια στο Βούλγαρο διοικητή.
Με περισσή επιμονή, το επόμενο έτος (1005) ο Βασίλειος ξεκίνησε για τα δυτικά Βαλκάνια και κατέλαβε το Δυρράχιο αμαχητί. Έτσι, ολοκλήρωσε την περικύκλωση του βουλγαρικού κράτους: ο Σαμουήλ περιορίσθηκε σε αμυντικές κινήσεις, προσπαθώντας να διατηρήσει τα εδάφη που είχε ακόμη στην κατοχή του, ενώ αρκετοί από τους στρατηγούς του τον εγκατέλειψαν. Οι Βυζαντινοί συνέχισαν για μερικά χρόνια τον πόλεμο φθοράς, εξαντλώντας τους Βούλγαρους,
Έχοντας πια προετοιμασθεί κατάλληλα, ο Βασίλειος ξεκίνησε το 1014 εκστρατεία για την τελειωτική κατάπνιξη της βουλγαρικής εξέγερσης. Στόχος ήταν οι βουλγαρικές κτήσεις στο Μελένικο και τη Στρώμνιτσα κι έπειτα οι Πρέσπες κι η Αχρίδα, η καρδιά του βουλγαρικού βασιλείου. Αποφασιστικής σημασίας ήταν η θέση Κλειδί (σήμερα στη Βουλγαρία). Η στενή διάβαση του Κλειδίου φυλάσσόταν από βουλγαρικό στρατό υπό τον Σαμουήλ, που ήξερε τη σημασία του περάσματος.
Ο Σαμουήλ έστειλε γι’ αντιπερισπασμό ένα τμήμα του στρατού να πολιορκήσει τη Θεσσαλονίκη για να διασπάσει τις βυζαντινές δυνάμεις, μα ο Βασίλειος δεν πτοήθηκε. Ο στρατηγός της πόλης Θεοφύλακτος Βοτανειάτης κατατρόπωσε τους Βούλγαρους έξω από την πόλη κι έσπευσε να ενωθεί με τον αυτοκράτορα.
Στην πρώτη προσπάθειά του να διασχίσει το στενό, ο Βασίλειος συνάντησε ισχύρη αντίσταση κι αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Διέταξε τότε το στρατηγό Νικηφόρο Ξιφία ν’ ανέβει την ίδια νύχτα το βουνό Μπελασίτσα νότια του Κλειδίου και να βρεθεί στα νώτα των Βουλγάρων. Όταν ο Νικηφόρος Ξιφίας έδωσε μ’ ένα τριπλό σάλπισμα το σύνθημα ότι ήταν στη συμφωνημένη θέση μάχης, ο αυτοκρατορικός στρατός όρμησε στο στενο. Οι περικυκλωμένοι Βούλγαροι αντιστάθηκαν για λίγο, αλλά σύντομα κατέρρευσαν και τράπηκαν σε φυγή. Ο Σαμουήλ κι ο γιος του μόλις που σώθηκαν καταφεύγοντας στον κοντινό Πρίλαπο (σημερινό Περλεπέ). Ο απολογισμός της μάχης ήταν βαρύς: οι Βυζαντινοί είχαν 1.000 νεκρούς και 1.500 τραυματίες, αλλά συνέλαβαν 15.000 αιχμαλώτους.
Ο Βασίλειος έλαβε τότε μια παροιμιώδη απόφαση, που σφράγισε ανεξίτηλα το βουλγαρικό πόλεμο: χώρισε τους αιχμαλώτους σε ομάδες των 100 και τους τύφλωσε αφήνοντας έναν μονόφθαλμο ανά ομάδα για να τους οδηγεί∙ έπειτα τους άφησε ελεύθερους. Οι ερμηνείες που δίνονται γι’ αυτήν την ενέργεια του αυτοκράτορα είναι αφενός ότι οι Βούλγαροι θεωρούνταν αποστάτες και προβλεπόταν τέτοια σκληρή τιμωρία αφετέρου ότι έπρεπε να στείλει ένα ηχηρό μήνυμα στο Σαμουήλ ότι δεν ορρωδεί προ ουδενός για να επιτύχει την ολοκληρωτική υποταγή των Βουλγάρων. Η κίνηση αυτή έφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Καταρρακωμένος από το θέαμα των εξαθλιωμένων κι ανάπηρων στρατιωτών του, ο Σαμουήλ πέθανε λίγο αργότερα από καρδιακή προσβολή.
Ο θάνατος, όμως, του Σαμουήλ δεν σήμαινε και κατάλυση του βουλγαρικού κράτους. Οι Βυζαντινοί έπρεπε να καταλάβουν όλες τις πόλεις της βόρειας και ανατολικής Μακεδονίας, που αντιστέκονταν ακόμη, ενώ ο Βασίλειος είχε ν’ αντιμετωπίσει προδοσίες κι εξεγέρσεις. Δείχνοντας αμείλικτος, εκδικήθηκε το θάνατο του Βοτανειάτη σε ενέδρα, καταλαμβάνοντας αμαχητί το Μελένικο (οι Βούλγαροι του άνοιξαν τις πύλες φοβούμενοι την οργή του), ενώ κατά την πολιορκία των Μογλενών η λύσσα του ήταν τέτοια, ώστε έβαλε τους στρατιώτες του να αλλάξουν τον ρου του παράπλευρού ποταμού και ν’ αποξηράνουν την τάφρο του φρουρίου, ενώ οι μηχανικοί του έσκαβαν τα θεμέλια. Βλέποντας έντρομοι οι Βούλγαροι ένα τμήμα της οχύρωσης να γκρεμίζεται, παραδόθηκαν.
Ο πόλεμος τελείωσε μολις το 1018, όταν ο τελευταίος Βούλγαρος στρατηγός, ο Ιβάτζης, συνελήφθη και τυφλώθηκε κι έπειτα παραδόθηκε η Αχρίδα. Μετά από δεκαετίες πολέμων, ο Βασίλειος Β΄ είχε κατορθώσει να επαναφέρει τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στο Δούναβη, κάτι που είχε να συμβεί από την εποχή του Ιουστινιανού. Για το θρίαμβό του αυτόν, έμεινε στην ιστορία ως «Βουλγαροκτόνος».
Μετά την οριστική υποταγή της Βουλγαρίας, η χώρα χωρίστηκε σε θέματα, το θέμα Βουλγαρίας με πρωτεύουσα τα Σκόπια, το Παραδουνάβιον θέμα με πρωτεύουσα τη Σηλυμβρία, ενώ οι δυτικές κτήσεις των Βαλκανίων επανήλθαν στο θέμα Αδριατικής. Αντίθετα απ’ τη σκληρότητα στο πεδίο της μάχης, ο Βασίλειος επέδειξε μετριοπαθή πολιτική εν ειρήνη: έδωσε τίτλους και αξιώματα σε βούλγαρους αριστοκράτες, όρισε την πληρωμή των φόρων σε είδος κι όχι σε χρήμα, ενώ (αν και υποβίβασε το Βουλγαρικό Πατριαρχείο σε Αρχιεπικοπή Αχρίδας) κράτησε για τον εαυτό του την επιλογή βούλγαρου αρχιεπισκόπου για να ελέγχει τις περιοχές αυτές, χωρίς ν’ αφήσει τον έλεγχο στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Οι διάδοχοί του δεν ήταν τόσο σώφρωνες, κατήργησαν τα μέτρα αυτά, με αποτέλεσμα νέους πολέμους.
Κάνοντας κανείς μια αποτίμηση της προσωπικότητας του Βασιλείου Β΄ δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα επίθετο. Οι βουλγαρικοί πόλεμοι μας δείχνουν, όμως, έναν άνθρωπο με μεγάλη αποφασιστικότητα και προσήλωση στους στόχους του. Ήταν δε τόσο δεμένος στους στόχους του, ώστε βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της μάχης ως το 1018, όταν ήταν 60 ετών. Κι αν κατηγορήθηκε για σκληρότητα – που πάντως δικαιολογείται από τους σκοπούς του, τα βιώματα εξεγέρσεων καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του και την εποχή που ζούσε – εντούτοις οι αρετές του τον κατατάσσουν δίκαια – μαζί με τον Ιουστινιανό και τον Ηράκλειο – στην τριανδρία των πιο εμβληματικών βυζαντινών αυτοκρατόρων.
Για τους πολέμους του Βασιλείου Β΄ με τους Βουλγάρους ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Α. Βασίλιεφ – Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
- G. Ostrogofsky – Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
- Charles Diehl – Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας
- Μπάνεβ Γκέντσο - Βασίλειος Β' (976-1025), Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού 1.5.2009
- Πηνελόπη Δέλτα – Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου (Εστία)
Στην εικόνα: ο Βασίλειος Β΄ συντρίβει τους Βουλγάρους
Γιάννης Δρίτσουλας
Add new comment