Η αφοσίωση του ηγέτη στο κράτος του: το παράδειγμα του Βασιλείου Β΄

Η διαχείριση των κρατικών υποθέσεων είναι αναντίρρητα μια πολύπλοκη διαδικασία. Όταν, όμως, ζεις σ’ έναν τόπο με ασθενική οικονομία, όπου οι ισχυροί εκμεταλλεύονται τους αδυνάτους και οι γειτονικοί λαοί υπονομεύουν σταθερά τα συμφέροντα της χώρας και τη θέση της στο διεθνές στερέωμα, τότε έχεις ανάγκη από έναν εξαιρετικά χαρισματικό ηγέτη. Έναν που να εμπνέει εμπιστοσύνη στο λαό του, θαυμασμό στους συνεργάτες του και φόβο στους αντιπάλους του. Πάνω απ’ όλα, όμως, χρειάζεται ένας ηγέτης με απόλυτη αφοσίωση στο κράτος του.

Μη βιάζεστε να ταυτιστείτε. Η Ελλάδα δε βρίσκεται για πρώτη φορά σε δύσκολη θέση, τόσο στις εσωτερικές όσο και στις εξωτερικές υποθέσεις της• και πιθανόν ούτε για τελευταία. Ασφαλώς είχε κατά καιρούς χαρισματικούς ηγέτες για τις προκλήσεις της ιστορίας. Απ’ όλους όσους θα μπορούσαμε να σκεφτούμε, δύσκολα θα βρούμε ηγέτη τόσο αφοσιωμένο στο λαό του και το κράτος του όσο το βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ της Μακεδονικής Δυναστείας.

Στα πρώτα χρόνια της ζωής του, βέβαια, ο Βασίλειος κάθε άλλο παρά χαρισματικό άτομο ήταν. Γεννημένος στην Πόλη το 958, γιός του βυζαντινού αυτοκράτορα Ρωμανού Β΄ και της Θεοφανώς, έγινε συναυτοκράτορας στα 2 του, ενώ στα 5 του (963) έχασε τον πατέρα του. Η Θεοφανώ τότε παντρεύτηκε το στρατηγό Νικηφόρο Β΄ Φωκά και τον έστεψε αυτοκράτορα, καθώς οι γιοι της ήταν πολύ μικροί για να κυβερνήσουν. Έξι χρόνια αργότερα (969) συνωμότησε με τον εραστή της (και ανιψιό του Νικηφόρου Φωκά) Ιωάννη Τσιμισκή, δολοφόνησαν το Νικηφόρο Φωκά και ο Ιωάννης Τσιμισκής στέφθηκε αυτοκράτορας, αφού πρώτα εξορισε τη Θεοφανώ. Κυβέρνησε την αυτοκρατορία ως το θάνατό του το 976, οπότε ήταν η σειρά του ενήλικου πλέον Βασιλείου να κυβερνήσει.

Ως το 976, ο Βασίλειος και τα αδέλφια του ζούσαν υπό την «προστασία» των δύο ισχυρών στρατηγών-αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Βασιλείου, η εξουσία παρέμεινε στα χερια του ευνούχου Βασίλειου Λεκαπηνού, νόθου γιού του αυτοκράτορα Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού. Ο ευνούχος ήταν ένας εξαιρετικά προικισμένος και πανούργος άνθρωπος, που θεωρούσε ότι τόσο ο Βασίλειος όσο και ο μικρότερος αδελφός του, Κωνσταντίνος, θα ήταν μαριονέτες του. Ο Βασίλειος αρχικά παρακολουθούσε τις διοικητικές ενέργειες του έμπειρου ευνούχου χωρίς να παρεμβαίνει, προσπαθώντας να μάθει και να προσαρμοστεί στα καθήκοντά του.

Το νεαρό της ηλικίας του και η απειρία του έφεραν, όμως, στην επιφάνεια τις ηγεμονικές φιλοδοξίες δύο έμπειρων στρατιωτικών, γόνων επιφανών οικογενειών της Μ. Ασίας και παλαιών ανταγωνιστών, του Βάρδα Σκληρού και του Βάρδα Φωκά. Με την ανάρρηση του Βασιλείου στην εξουσία, τα στρατεύματα της Μ. Ασίας στασίασαν και ανακήρυξαν αυτοκράτορα το Βάρδα Σκληρό. Όταν οι στασιαστές πλησίασαν την Πόλη, κλήθηκε ο Βάρδας Φωκάς να αντιμετωπίσει τον ανταγωνιστή του. Στην καθοριστική μάχη που δόθηκε στο Ακροϊνό, επικράτησε ο Βάρδας Φωκάς, ο ηττημένος δε Σκληρός κατέφυγε στο χαλίφη της Βαγδάτης.

Εκτός κινδύνου πλέον, ο Βασίλειος, έθεσε σε δυσμένεια τον ευνούχο. Εκείνος τότε οργάνωσε το 985 πραξικόπημα με τη βοήθεια στρατηγών εναντίον του Βασιλείου, αλλά αποκαλύφθηκε και, αφού εξορίσθηκε, δημεύθηκε η τεράστια περιουσία του. Ο Βασίλειος άρχισε πλέον να κυβερνά μόνος του, ακυρώνοντας όλα τα διατάγματα του ευνούχου, που δεν είχαν την αυτοκρατορική μονογραφή.

Η μονοκρατορία του, όμως, κάθε άλλο παρά ανέφελα θ’ άρχιζε. Η πρώτη του εκστρατεία στη Βουλγαρία για να εδραιώσει τη βυζαντινή εξουσία όχι μόνο κατέληξε σε πανωλεθρία το 986, αλλά έδωσε αφορμή για εξέγερση στο Βάρδα Φωκά και το Βάρδα Σκληρό, οι οποίοι συμμάχησαν κατά του Βασιλείου και μοίρασαν μεταξύ τους την αυτοκρατορία.

Χωρίς στρατό και χρήματα και με χαμηλό ηθικό, ο Βασίλειος κατέφυγε σε έκτακτες λύσεις. Ζήτησε βοήθεια από τον ηγεμόνα των Ρως του Κιέβου Βλαδίμηρο, ο οποίος του έστειλε 6.000 σκληροτράχηλους Σκανδιναβούς, τους Βαράγγους. Χάρη σ’ αυτούς, ο Βασίλειος οργάνωσε την άμυνά του και στην καθοριστική μάχη στην Άβυδο της Μ. Ασίας νίκησε το Βάρδα Φωκά, ο οποίος σκοτώθηκε, ενώ λίγο αργότερα και ο Βάρδας Σκληρός συνθηκολόγησε. Ο Βλαδίμηρος ζήτησε σαν αντάλλαγμα την αδελφή του Βασίλειου, Άννα για σύζυγο, προσβλέποντας στα πολλαπλά οφέλη της συγγένειας με το βυζαντινό αυτοκρατορικό οίκο, ενώ υποσχέθηκε να βαπτισθούν χριστιανοί αυτός και οι υπήκοοί του. Αρχικά, ο Βασίλειος δίστασε να τηρήσει το λόγο του, καθώς όλοι οι λαοί βορείως του Βυζαντίου θεωρούνταν τότε βάρβαροι, ενώ και η Άννα δεν ήθελε αυτό το γάμο• όταν, όμως, οι Ρως κατέλαβαν τη Χερσώνα, το βυζαντινό κάστρο της Κριμαίας, απειλώντας τη βυζαντινή κυριαρχία στην περιοχή, ο Βασίλειος τίμησε τη συμφωνία και πάντρεψε την Άννα με το Βλαδίμηρο.

Με την εξουσία του στέρεα στο εσωτερικό του κράτους, ο Βασίλειος στράφηκε στους εξωτερικούς εχθρούς. Επιτέθηκε πρώτα στο βασίλειο των Ιβήρων στον Καύκασο, λόγω της υποστήριξης που προσέφερε στους στασιαστές στρατηγούς. Μετά την ήττα του, ο Ίβηρας βασιλιάς Δαβιδ συνθηκολόγησε δεσμευόμενος να παραχωρήσει το βασίλειό του στην Αυτοκρατορία μετά το θάνατό του, αφού δεν είχε απογόνους. Ο Βασίλειος ενίσχυσε τα βορειοανατολικά του σύνορα με τους Άραβες κι έπειτα επέστρεψε στα Βαλκάνια για να ενισχύσει και τα εκεί σύνορα.

Ενώ βρισκόταν στα Βαλκάνια, οι βαριές ήττες του στρατηγού της Αντιόχειας Μιχαήλ Βούρτζη από τους Άραβες το 992 και το 994 είχαν ως συνέπεια να πολιορκηθεί το Χαλέπι και ν’ απειληθεί η Αντιόχεια. Ο βασιλιάς μαζί με ένα στρατό 40.000 ανδρών ξεκίνησε εκστρατεία κατά των Φατιμιδών το 995, διασχίζοντας την απόσταση από τη Μακεδονία ως την έρημο της Συρίας σε 15 μόλις μέρες. Ανακούφισε το Χαλέπι και στη συνέχεια απέκτησε τον έλεγχο της πεδιάδας του Ορόντη και διεξάγοντας επιδρομές νοτιότερα, κατέλαβε όλες τις πόλεις από την Έμεσα μέχρι την Τρίπολη στο σημερινό Λίβανο.

Οι Άραβες, όμως, δεν είχαν πει την τελευταία τους λέξη. Ο νέος χαλίφης των Φατιμιδών της Αιγύπτου, Αλ Χακίμ εισέβαλε στη Συρία το 998 και νίκησε το βυζαντινό στρατηγό της Αντιόχειας Δαμιανό Δαλλασηνό. Ο Βασίλειος εμφανίσθηκε και πάλι με εκστρατεία – αστραπή στη Συρία, αποκατέστησε τη βυζαντινή κυριαρχία και σύναψε το 1001 με τον Αλ Χακίμ δεκαετή συνθήκη ειρήνης, βάσει της οποίας ο Αλ Χακίμ θα ήταν φόρου υποτελής των Βυζαντινών. Κανένας αυτοκράτορας από την εποχή του Ηράκλειου δεν κατάφερε να κρατήσει αυτά τα εδάφη, τα οποία παρέμειναν μέρος της αυτοκρατορίας για τα επόμενα 75 χρόνια. Πλέον, ο Βασίλειος Β΄ θα μπορούσε ν’ ασχοληθεί αποκλειστικά με τους Βουλγάρους. Αλλά σ’ αυτό το ζήτημα θ’ αφιέρωσουμε το επόμενο κείμενό μας.

Ο Βασίλειος Β΄ δεν περιορίσθηκε, όμως, στα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου. Οι βυζαντινές κτήσεις στην Ιταλία βρέθηκαν στο στόχαστρο του Γερμανού αυτοκράτορα Όθωνα Β΄ καθώς και των Αράβων. Ενώ αρχικά αδυνατούσε να τους αντιμετωπίσει, ο Βασίλειος Β΄ ήλθε σε συνεννόηση με τον γερμανό διάδοχο Όθωνα Γ΄ και πέτυχε να σταματήσει τις αραβικές επιδρομές. Έπειτα, για να βελτιώσει την οργάνωση και να ενισχύσει τη βυζαντινή δύναμη στη Κάτω Ιταλία ο Βασίλειος Β΄ συνένωσε όλες τις βυζαντινές κτήσεις σε ένα κατεπανάτο με αρχηγό κατεπάνω τον ικανότατο στρατηγό Βασίλειο Βοϊωάννη, ο οποίος το 1018 εδραίωσε τη βυζαντινή εξουσία.

Μετά την κατάκτηση της Βουλγαρίας και σε ηλικία 63 χρονών, ο Βασίλειος Β΄ ξεκίνησε εκστρατεία κατά των Χαζάρων της Αρμενίας. Επωφελούμενος τις ταραχές μετά το θάνατο του αρμένιου βασιλιά Gagik A΄ το 1021 επενέβη αποτελεσματικά και πέτυχε την ενσωμάτωση της Αρμενίας στη βυζαντινή επικράτεια, η οποία θα γινόταν μετά το θάνατο του γιου και διαδόχου του Gagik, Ιωάννη.

Ο αυτοκράτορας, όμως, δεν ήταν μόνο στρατιωτικός ηγέτης. Έχοντας ως βίωμα την εξέγερση των «δυνατών» (η άρχουσα τάξη ευγενών) εναντίον της κεντρικής εξουσίας, έκανε σκοπό της βασιλείας του να περιορίσει την ισχύ τους, ενώ παράλληλα προστάτευσε τους φτωχούς και τον αγροτικό πληθυσμό, καθώς σ’ αυτούς προσέβλεπε για στρατιώτες και προμήθειες. Το 996 με Νεαρά ακυρώθηκε οποιαδήποτε αγορά αγροτικής γης που ανήκε σε χωρικό από τους μεγάλους γαιοκτήμονες για τα προηγούμενα 40 χρόνια, ενώ δημιούργησε προϋποθέσεις για να επιστρέψουν οι καλλιεργητές στα κτήματά τους. Το 1002 επανέφερε το αλληλέγγυον, ένα φορολογικό σύστημα κοινοτικής φορολογίας, κατά το οποίο οι δυνατοί μιας περιοχής υποχρεούνταν να πληρώνουν και τους φόρους όσων φτωχών δεν είχαν να πληρώσουν. Με το μέτρο αυτό μειωνόταν η οικονομική δύναμη της αριστοκρατίας και λυνόταν το πρόβλημα των μεταναστεύσεων των αγροτών. Με τα μέτρα αυτά, με τον περιορισμό της εκκλησιαστικής περιουσίας, αλλά και με στιβαρή διαχείριση των οικονομικών του στρατού, ο Βασίλειος Β΄ κατόρθωσε να γεμίσει τα κρατικά ταμεία.

Ο Βασίλειος Β΄ ως βασιλιάς είχε ασκητικές συνήθειες και συνήθως ντυνόταν με τη στρατιωτική στολή. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μαζί με τους στρατιώτες του στα πεδία των μαχών, μοιραζόμενος τα πάντα μαζί τους κι έτσι οι εκείνοι τον λάτρευαν και τον προστάτεψαν από πολλές στάσεις. Με τα μέτρα που πήρε έγινε δημοφιλής και στους αγρότες. Αν και πριν αναλάβει την εξουσία είχε ερωτικές περιπέτειες, τελικώς δεν παντρεύτηκε ούτε απέκτησε παιδιά. Άφησε διάδοχό του τον ανεπαρκή αδελφό του, Κωνσταντίνο Η΄, με τον οποίο ξεκίνησε η παρακμή. Παρόλαυτά, χάρη στην ικανότητα του Βασιλείου Β΄ στη διοίκηση, πεθαίνοντας το 1025 άφησε γεμάτα τα ταμεία της αυτοκρατορίας, γεγονός που βοήθησε τους ανίκανους διαδόχους του να έχουν ακόμη 50 έτη ευημερίας.

Ασφαλώς, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε την εποχή του Βασιλείου Β΄ με την σημερινή κατάσταση. Τι μπορούμε, όμως, να κρατήσουμε από τη ζωή του; Τα μαθήματα που έλαβε από τα νεανικά του παθήματα τον έκαναν σκληρό μεν, αλλά δίκαιο, προσεκτικό κι επίμονο. Στην εξασφάλιση της ευημερίας του κράτους βρήκε έναν στόχο, στον οποίο αφοσιώθηκε όλη τη ζωή του, περιορίζοντας τα του εαυτού του. Σήμερα ουδείς αναμένει οι ηγέτες του να είναι ασκητικοί• είναι, όμως, αναγκαίο να είναι οξυδερκείς και να κυνηγούν τους στόχους της χώρας μας με την ίδια αποφασιστικότητα κι αφοσίωση που είχε ο γαλανομάτης αυτοκράτορας.

Για τη ζωή και την εποχή του Βασιλείου Β΄ ΔΙΑΒΑΣΤΕ
- Α. Βασίλιεφ – Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
- G. Ostrogofsky – Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
- Charles Diehl – Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας
- Έφη Ραγιά – Φτωχοί και πλούσιοι στο μέσο Βυζάνιο: πενία, πλούτος κι εξουσία

Γιάννης Δρίτσουλας

Add new comment

Filtered HTML

  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <blockquote> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.

Plain text

  • No HTML tags allowed.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.